Những mối quan hệ kỳ lạ giữa con người và tự nhiên
Trong cuốn sách The Call of the Honeyguide, tác giả Rob Dunn mở ra một hành trình khám phá độc đáo về sự hợp tác giữa con người và các loài sinh vật khác. Ở một số vùng thuộc châu Phi hạ Sahara, loài chim honeyguide từng dùng tiếng gọi đặc biệt để dẫn con người tìm đến tổ ong, rồi cả hai cùng chia nhau mật và sáp. Tại đông nam nước Úc, những con cá voi sát thủ hoang dã từng phối hợp với người Thaua để săn lùng cá voi tấm sừng. Đế chế Inca thậm chí còn ban lệnh cấm giết hại chim cốc và bồ nông, vì phân của chúng là nguồn phân bón quý giá cho mùa màng.
Những mối quan hệ cộng sinh này được gọi là “mutualism” – sự cùng có lợi giữa các loài. Dunn cho rằng kiểu hợp tác ấy từng phổ biến trong lịch sử và có thể tái lập trong tương lai. Với cách tiếp cận vừa mang tính khoa học, vừa thấm đẫm yếu tố văn hóa và lịch sử, ông đưa người đọc đi qua những câu chuyện đa dạng: từ mối quan hệ cổ xưa giữa con người với cây ăn quả, mèo, cho đến các vi khuẩn sống trong ruột.
Hài hước, bất ngờ và thách thức ngôn ngữ
Điểm đặc biệt trong phong cách của Dunn là sự hóm hỉnh và tình yêu với những chi tiết tưởng chừng vụn vặt. Ông kể về những loài kiến chăm sóc cả một “vườn cây” hay những con mạt sống trên đầu kiến, hành xử chẳng khác gì thú cưng nhỏ bé. Khi mô tả về quan hệ giữa con người và động vật, Dunn còn “đảo ngược” góc nhìn: có lẽ chính loài chó mới là những kẻ đưa con người đi dạo, hay men rượu mới là kẻ đã “thuần hóa” loài người, thúc đẩy họ sáng tạo ra chữ viết để phục vụ việc ủ bia.
Dunn cũng chỉ ra sự hạn chế của ngôn ngữ khi nói về những mối quan hệ này. Khoa học thường đo mutualism bằng số lượng con non được sinh ra. Nếu xét theo chuẩn mực ấy, con người và gà cũng đang ở trong mối quan hệ cùng có lợi, bởi loài gà được nhân giống liên tục. Thế nhưng, Dunn nhắc nhở nhiều con gà sống một cuộc đời ngắn ngủi, khổ cực – liệu có thể coi đó là “lợi ích” thật sự?
Ông gợi mở một cách đo khác: tuổi thọ và mức độ hạnh phúc. Thú cưng như chó mèo không giúp con người sinh sản nhiều hơn, nhưng chúng mang lại sự an ủi, niềm cảm hứng và cảm giác trọn vẹn. Mỗi nền văn hóa, mỗi cộng đồng có thể sẽ chọn những “mutualism” khác nhau cho tương lai của mình.
Khi khoa học chạm đến triết học và nghệ thuật
Dunn cho rằng vấn đề không chỉ là làm thế nào để con người và các loài khác cùng tồn tại, mà còn là làm thế nào để cùng nhau sống tốt. Đây là câu hỏi mà khoa học thuần túy khó lòng giải quyết, bởi nó đụng chạm đến triết học, đạo đức và cả tâm linh. Ông không đưa ra một con đường duy nhất, mà nhấn mạnh sự cần thiết của nhiều lựa chọn khác nhau.
Những trang viết cuốn hút nhất là khi Dunn tái hiện các mối quan hệ hợp tác trong quá khứ xa xôi. Ngược lại, những viễn cảnh ông vẽ ra cho tương lai đôi khi mang màu sắc tưởng tượng nhiều hơn thực tế. Ông hình dung đến những tiến bộ công nghệ có thể cho phép con người giao tiếp với các loài khác, nhưng đồng thời thừa nhận khó ai có thể nghiêm túc lắng nghe một chú sóc hay chim cổ đỏ trong bối cảnh xã hội hiện tại.
Tuy nhiên, Dunn cũng đưa ra các ý tưởng thú vị: nhà khoa học có thể hợp tác cùng nghệ sĩ, đầu bếp, kiến trúc sư để sáng tạo ra giải pháp bền vững, chẳng hạn như thịt nhân tạo từ vi sinh vật hoặc gạch xây dựng làm từ nấm. Trong những viễn cảnh ấy, ông vẫn giữ được niềm lạc quan rằng hợp tác liên loài là một lựa chọn thay thế cho thế giới vận hành hoàn toàn bằng máy móc.
Cái nhìn mới về sự hợp tác trong tự nhiên
Một điểm đáng lưu ý là Dunn dành ít sự quan tâm đến cách mutualism có thể vận hành trong các cộng đồng nghèo, dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu. Các ví dụ lịch sử ông nêu lại thường xoay quanh những thợ săn, nông dân và tri thức bản địa – những người vốn dĩ là bậc thầy trong nghệ thuật hợp tác với tự nhiên.
Dunn vì vậy đứng cùng hàng ngũ với nhiều nhà văn sinh thái học hiện nay, những người muốn phá bỏ hình ảnh sáo mòn về “cuộc chiến sinh tồn khốc liệt”. Ông tin con người có thể lựa chọn tham gia vào sự hợp tác rộng lớn ấy. Tư tưởng này gợi nhớ đến khái niệm “có đi có lại” của Robin Wall Kimmerer hay lời kêu gọi tái hoang hóa của George Monbiot. Như Dunn viết: “Ý niệm rằng các loài có thể cùng có lợi với nhau vừa cổ xưa vừa mang tính cách mạng.”
Lời mời gọi lắng nghe
Hình ảnh biểu tượng trong cuốn sách chính là những con honeyguide. Chúng đã ngừng cất tiếng gọi vì con người không còn biết lắng nghe. Dunn tha thiết kêu gọi chúng ta hãy mở tai, mở lòng để nhận ra những cơ hội hợp tác mà thế giới tự nhiên vẫn âm thầm trao tặng.
The Call of the Honeyguide vì thế không chỉ là một công trình khoa học, mà còn là một lời mời gọi: hãy nhìn nhận lại mối quan hệ giữa con người và các loài khác, không phải trong thế đối đầu, mà trong tinh thần cộng tác. Đó là một góc nhìn lạc quan, tươi sáng về tương lai – một lựa chọn không chỉ khả thi mà còn đầy cảm hứng.
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment