250 năm chủ nghĩa tư bản: Vô hồn, bóc lột và không thể ngăn cản

Theo chiều kim đồng hồ từ trên cùng bên trái: Karl Marx; Joan Robinson; Thomas Carlyle; Karl Polanyi. “Trong nhiều thế kỷ,” Cassidy viết, “bản cáo trạng trung tâm về chủ nghĩa tư bản vẫn nhất quán một cách đáng kinh ngạc.” Ảnh: Theo chiều kim đồng hồ từ trên cùng bên trái: Hulton-Deutsch Collection/Getty Images; The Denver Post, qua Getty Images; Julia Margaret Cameron, qua Metropolitan Museum of Art; Alamy

Trong Capitalism and Its Critics, nhà báo kỳ cựu của The New Yorker John Cassidy điểm lại 250 năm lịch sử chủ nghĩa tư bản – từ Cách mạng Công nghiệp cho tới thời kỳ AI, qua lăng kính của những nhà tư tưởng, nhà kinh tế và cả những kẻ ngờ vực. Với 28 chương súc tích, cuốn sách không chỉ là biên niên sử mà còn là một bản tổng kết các lời phàn nàn dai dẳng nhất về hệ thống này: vô hồn, bóc lột, bất công, bất ổn, và... không thể cản nổi.

Cassidy không ngại đưa cả Donald Trump vào như một minh chứng sống động cho cách chủ nghĩa tư bản luôn biết thích nghi. Vừa tôn vinh sự giàu có của chính mình, vừa cổ súy cho chủ nghĩa biệt lập, Trump đại diện cho một dạng “tái cấu hình” tư bản – kết hợp giữa thuế quan thời cổ điển và tiền mã hóa thời hiện đại.

Cuốn sách khởi đầu từ thế kỷ 18 – thời kỳ mà chủ nghĩa tư bản thương mại chuyển sang công nghiệp – rồi đi đến những biến thể sau này như chủ nghĩa Keynes, chủ nghĩa tân tự do (neoliberalism) và hiện tại là những biến động do AI gây ra. Cassidy lý giải vì sao chủ nghĩa tư bản thường xuyên “lên cơn”: khủng hoảng, hồi phục, rồi lại khủng hoảng. Ông dẫn lại lá thư năm 1857 của Karl Marx mô tả một vụ khủng hoảng tài chính ở Mỹ là “TUYỆT ĐẸP”, trong khi Friedrich Engels thì gọi đó là “HOÀN HẢO”.

Trong dòng chảy lịch sử đó, vai trò của nhà nước luôn nổi bật như một thế lực “giải cứu” hệ thống mỗi khi nó suýt sụp đổ – đi ngược với tinh thần “tự do tuyệt đối” mà tư bản cổ điển rao giảng. Cassidy dành một chương cho Karl Polanyi, người cho rằng “laissez-faire là sản phẩm của kế hoạch hóa, còn kế hoạch hóa thì không”. Theo ông, thị trường tự do quá phi thực tế nên luôn cần một nhà nước mạnh để thiết lập luật chơi, và xã hội sẽ luôn phản ứng lại khi thị trường trở nên quá hỗn loạn.

Polanyi từng bị quên lãng khi khủng hoảng 1929 làm chủ nghĩa tự do mất uy tín, nhưng lại được “đào mộ” trong thập niên 1980 khi tân tự do nổi lên, như một lời cảnh báo kịp thời.

Tương tự là Joan Robinson – nữ kinh tế gia Cambridge, từng là đồng nghiệp của Keynes. Bà nhìn ra giới hạn của chính học thuyết Keynes từ những năm 1930, tiên đoán vòng xoáy lương–giá khi tỷ lệ thất nghiệp xuống quá thấp. Nhưng chỉ đến thập niên 1970, khi kinh tế rơi vào trạng thái "stagflation" (lạm phát cao, tăng trưởng thấp), những cảnh báo của bà mới được nhìn nhận đúng tầm. Đáng buồn, đến cuối đời, Robinson từng nói với một sinh viên: "Nếu làm lại, tôi sẽ học cái gì đó hữu ích hơn – như sinh học."

Cassidy không chỉ viết về các nhà phê phán cánh tả như Marx, Polanyi hay Robinson. Ông cũng viết về Adam Smith, Hayek và Milton Friedman – những người từng phản biện hệ thống cũ, rồi trở thành trụ cột cho hệ thống mới. Chính khả năng "biến hình" đó làm nên sức sống dai dẳng của tư bản: khéo giải quyết mâu thuẫn cũ bằng cách... tạo ra mâu thuẫn mới.

Một nhân vật đặc biệt u ám là Thomas Carlyle – nhà tiểu luận Scotland thế kỷ 19, người chẳng tin vào tiến bộ hay dân chủ, ca ngợi sự thống trị và chế độ chuyên chế. Cassidy cho rằng cái nhìn đen tối, thuyết định mệnh và niềm tin vào “lãnh đạo mạnh tay” của Carlyle đang quay trở lại, không hề xa lạ với thế giới hôm nay.

Kết lại, Capitalism and Its Critics là một cuốn sách dày (600 trang) nhưng không khô khan, rất thích hợp cho ai từng thắc mắc: Vì sao chủ nghĩa tư bản dù nhiều khuyết điểm vẫn “không thể bị đánh bại”? Và liệu AI có phải là chương tiếp theo của một hệ thống đang tự viết lại luật chơi?

Nếu bạn từng ngán ngẩm với “bão giá, lạm phát, thất nghiệp” nhưng vẫn không thể tách khỏi hệ thống này, cuốn sách của Cassidy sẽ giúp bạn hiểu vì sao nó vẫn tồn tại – không phải vì tốt đẹp, mà vì nó quá giỏi trong việc tự làm mới mình (và… tránh sụp đổ vào phút chót).

shared via nytimes

Tiết lộ của người nội bộ về hành vi sai trái của lãnh đạo Tập đoàn Facebook

Cuốn hồi ký "Careless People" của Sarah Wynn-Williams là lời tố cáo nội bộ về những hành vi sai trái tại tập đoàn Facebook (nay là Meta), nơi cô từng làm giám đốc chính sách công toàn cầu trong bảy năm (2011-2018). Bằng giọng văn sắc bén, tác phẩm này lột tả chân dung của các lãnh đạo tập đoàn như Mark Zuckerberg và Sheryl Sandberg -- những người bị miêu tả là háo danh, vô trách nhiệm, và dần trở nên lỏng lẻo trong quản lý khi Facebook trở thành công cụ lan truyền thông tin sai lệch và hợp tác với các chế độ độc tài.

CEO của Facebook, Mark Zuckerberg, rung chuông khai mạc của Nasdaq từ trụ sở chính của Facebook tại Menlo Park, California, ngày 18/5/2012, ngày công ty chào bán cổ phiếu lần đầu ra công chúng, trong khi Sheryl Sandberg, COO của Facebook, đang theo dõi. Ảnh: Zef Nikolla/Facebook, qua European Pressphoto Agency

Wynn-Williams so sánh Zuckerberg và Sandberg với Tom và Daisy trong "The Great Gatsby" -- những "kẻ bất cẩn" đã "đập vỡ mọi thứ" và để người khác dọn dẹp hậu quả. Ban đầu, tác giả rất mong muốn được làm việc tại Facebook, tin rằng đây sẽ là "công cụ chính trị vĩ đại nhất" của thời đại. Tuy nhiên, sự thật nhanh chóng làm tan biến ảo tưởng ấy. Bị giám sát chặt chẽ và dần mất đi niềm tin vào tổ chức, cô bị sa thải theo cách mà cô miêu tả là "một cái chết nhân đạo nhanh chóng".

Zuckerberg, theo Wynn-Williams, ngày càng ham muốn sự chú ý và chuyển trọng tâm từ công nghệ sang chính trị. Một lần, ông yêu cầu đội ngũ của cô tổ chức cuộc tụ họp hơn một triệu người để ông có thể "được đám đông vây quanh", nhưng sau đó mãn nguyện với sự cuồng nhiệt tại một trung tâm thương mại ở Jakarta cùng Tổng thống đắc cử Indonesia. Quan điểm chính trị của ông cũng gây tranh cãi: ông từng ca ngợi Andrew Jackson -- tổng thống Mỹ ký Đạo luật Di dời Người da đỏ - là "tổng thống vĩ đại nhất vì ông ấy làm được việc".

Về phần mình, Sheryl Sandberg hiện lên như một người có hai bộ mặt: công khai ủng hộ nữ quyền với cuốn "Lean In" nhưng thực tế áp đặt những "luật bất thành văn" về sự phục tùng và thân cận. Wynn-Williams kể rằng Sandberg từng yêu cầu trợ lý mua đồ lót cho cả hai với tổng giá trị 13.000 USD. Trong một chuyến bay riêng, Sandberg mặc đồ ngủ, chiếm giường duy nhất và liên tục yêu cầu Wynn-Williams "lên giường" với bà ta.

Bên cạnh Sandberg, Joel Kaplan -- phó chủ tịch chính sách toàn cầu của Facebook và bạn trai cũ của Sandberg -- cũng bị tố cáo có những hành vi vượt quá giới hạn. Ông bị cáo buộc từng nhảy sát vào Wynn-Williams trên sàn nhảy, bình luận khiếm nhã về ngoại hình của cô, và liên tục gửi email công việc trong thời gian cô nghỉ thai sản dù biết cô đang gặp vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Tuy nhiên, cuộc điều tra nội bộ của Facebook kết luận rằng ông không làm gì sai.

Wynn-Williams còn có cái nhìn cận cảnh về những bê bối chính trị của Facebook. Trước cuộc bầu cử tổng thống Mỹ 2016, Facebook nhúng tay vào chiến dịch tranh cử của Donald Trump, giúp đội ngũ của ông nhắm mục tiêu cử tri bằng những quảng cáo chứa thông tin sai lệch. Ngược lại, chiến dịch của Hillary Clinton từ chối sự trợ giúp này. Năm 2017, Facebook trở thành phương tiện chính để lan truyền những lời kích động thù hận, dẫn đến cuộc diệt chủng người Rohingya ở Myanmar. Wynn-Williams từng cảnh báo về tình trạng này từ nhiều năm trước, nhưng tập đoàn chỉ có một nhân viên nói tiếng Myanmar đặt tại Dublin để xử lý vấn đề.

Cuốn sách cũng tiết lộ về "Aldrin" -- dự án bí mật của Facebook nhằm xâm nhập thị trường Trung Quốc. Để làm vừa lòng chính quyền Bắc Kinh, tập đoàn đề xuất nhiều thỏa thuận phức tạp, bao gồm kiểm duyệt nội dung và hợp tác với các công ty Trung Quốc để thu thập dữ liệu. Năm 2018, khi Zuckerberg điều trần trước Thượng viện Mỹ, ông đã nói dối về kế hoạch này, theo lời Wynn-Williams. Cô kết luận: "Facebook là một chế độ chuyên quyền của một người" - nơi mọi quyết định đều phục vụ lợi ích của Zuckerberg.

Cuối cùng, Wynn-Williams đã đệ đơn tố giác lên Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ. Hiện cô đang làm việc trong lĩnh vực chính sách trí tuệ nhân tạo và dùng chính sự châm biếm của mình để kể lại câu chuyện về Facebook. Cô nhận xét rằng quyền lực của Zuckerberg có thể kéo dài hàng chục năm, giống như một vị quân vương không bị giới hạn bởi nhiệm kỳ.

CARELESS PEOPLE: A Cautionary Tale of Power, Greed, and Lost Idealism | By Sarah Wynn-Williams | Flatiron | 382 pp. | $32.99

Jennifer Szalai is the nonfiction book critic for The Times.

A Facebook Insider’s Exposé Alleges Bad Behavior at the Top

https://www.nytimes.com/2025/03/10/books/review/careless-people-sarah-wynn-williams.html

shared via nytimes,

Khi còn nhỏ, Bill Gates lẻn ra cửa sổ vào ban đêm — để viết mã lệnh

Hồi ký mới của vị tỷ phú công nghệ thuật lại thời niên thiếu đắm chìm trong những thú vui cổ điển, mang đậm chất analog, cũng như những thành tích lập trình sớm đáng kinh ngạc.

Bill Gates tại trường trung học Seattle năm 1973. Ảnh: Trường Lakeside

Khi lần đầu nghe tin Bill Gates đang viết hồi ký, tôi không khỏi tò mò.

Nhà tỷ phú công nghệ và nhà từ thiện này luôn là một nhân vật đặc biệt, không chỉ vì vai trò tiên phong trong cuộc cách mạng phần mềm với tư cách đồng sáng lập Microsoft hay vì hàng tỷ đô la ông quyên góp cho y tế toàn cầu thông qua quỹ từ thiện. Năm 2021, cuộc hôn nhân kéo dài 27 năm của ông với Melinda French Gates kết thúc khi bà đệ đơn ly hôn. Những báo cáo sau đó hé lộ việc Gates từng có những động thái tiếp cận nữ nhân viên và vướng vào các mối quan hệ ngoài luồng. Từ năm 2011, ông có một số cuộc gặp với Jeffrey Epstein, kẻ phạm tội ấu dâm, khi Epstein đã nhận tội mua dâm trẻ vị thành niên. Gates sau đó giải thích ông chỉ gặp Epstein để thảo luận về hoạt động từ thiện và bày tỏ sự hối tiếc về quyết định đó.

Không giống thế hệ tỷ phú công nghệ mới, Gates không theo phong trào MAGA (Make America Great Again – Đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại) – dù ông đã có bữa tối kéo dài ba giờ với Donald Trump sau cuộc bầu cử năm 2024 và rời đi với ấn tượng rằng Trump khá "ấn tượng".

Gates, người sẽ bước sang tuổi 70 vào tháng 10 này, từng xuất bản nhiều cuốn sách, nhưng chủ yếu là các tài liệu nghiêm túc về công nghệ, đại dịch và biến đổi khí hậu. Một cuốn hồi ký có thể là cơ hội để ông nhìn lại và mở rộng suy ngẫm về cuộc đời đầy sự kiện của mình. Liệu ông có điều gì muốn chia sẻ không?

Thực tế thì không nhiều — ít nhất là chưa. Source Code (Mã nguồn), tập đầu tiên trong ba tập hồi ký dự kiến, bắt đầu từ lúc ông sinh ra tại Seattle năm 1955 và kết thúc trước năm 1980, khi Microsoft còn non trẻ bắt đầu hành trình thống lĩnh ngành máy tính cá nhân với hệ điều hành MS-DOS. Khung thời gian giới hạn này cho phép Gates tự do hồi tưởng về tuổi thơ mà không bị vướng vào những rắc rối của cuộc đời sau này.

Giọng văn trong cuốn sách đầy lạc quan, đôi khi có chút tự trào và luôn giữ vẻ thân thiện. (Trong phần cảm ơn, Gates dành lời tri ân Rob Guth vì đã "khai thác, định hướng và định hình lại ký ức của tôi.") Những năm tháng đầu đời của ông hiện lên với những hình ảnh trong trẻo như trò ghép hình hay các cuộc thi chạy trong bao tải. Gates dành nhiều thời gian bên Gami, cụ ngoại của ông, người đã cho ông ăn bánh quy Ritz với bơ đậu phộng và dạy ông cách giỏi trò chơi bài. Ông nhớ lại những dấu hiệu đầu tiên của tính cách cạnh tranh không khoan nhượng – thứ sau này giúp ông trở nên giàu có (và có lẽ cũng khiến Microsoft gặp rắc rối về chống độc quyền). Năm 8 tuổi, ông gây quỹ cho đội Hướng đạo bằng cách bán được hơn 80kg hạt khô.

Bill Gates, 70 tuổi, và bản tiếng Anh "Source Code: My Beginnings". Ảnh: Gatesnote

Gates hiểu rằng ông lớn lên trong điều kiện thuận lợi và cố gắng nhấn mạnh điều này trong cuốn sách. Ông thừa nhận mình hưởng "đặc quyền không phải do bản thân tạo ra" khi "được sinh ra là nam giới và da trắng" ở thời điểm Seattle vẫn bị phân biệt chủng tộc sâu sắc. Mẹ ông xuất thân từ một gia đình giàu có, còn cha ông – từng trải qua tuổi thơ không mấy dư dả – đã trở thành đối tác trong một hãng luật.

Mẹ Gates sau này tham gia hội đồng quản trị của các công ty đại chúng, nhưng trước đó, bà dồn hết tham vọng và tài năng vào việc quản lý gia đình, nuôi dạy con cái và dạy chúng cách trở thành công dân tốt. Trong chuyến đi của gia đình tới Disneyland, bà dùng chiếc máy đánh chữ IBM Selectric tối tân tạo ra nhật ký hành trình cho Gates 7 tuổi và chị gái ông điền vào, với các mục như "địa hình" và "phân bố dân cư".

Mã nguồn chứa đầy những chi tiết thú vị, nhưng trong khoảng 50 trang đầu, không có nhiều cao trào. "Nếu bố mẹ tôi nghe có vẻ hơi mẫu mực, quá kiên định với chuyện tình nguyện, đóng góp cho cộng đồng và đại loại thế, thì tôi cũng chẳng biết làm sao được," Gates thừa nhận. Vì vậy, khi ông nổi loạn, người đọc cảm thấy như được giải tỏa.

Gates kể lại năng khiếu toán học sớm khiến ông tin rằng "thế giới là nơi vận hành theo lý trí" với "các câu trả lời có thể tìm ra nếu vận dụng trí não". Ông bắt đầu đặt câu hỏi với người lớn xung quanh, trở thành "đứa nhóc lắm điều", thường xuyên cãi lại. "Tôi bỗng trưởng thành chỉ sau một đêm — trở thành một người lớn hay tranh luận, sắc sảo về trí tuệ và đôi khi không mấy dễ chịu," ông viết. "Khi đó tôi mới 9 tuổi."

Mãi đến 11 năm sau, Gates – khi đó là sinh viên Harvard – mới sáng lập Microsoft vào năm 1975 cùng người bạn Paul Allen. Phần còn lại của cuốn sách kể về những cuộc chiến với cha mẹ vì điểm số kém, những buổi trị liệu tâm lý giúp ông kiểm soát sự kiêu ngạo và tức giận, và cơ hội quý giá khi được tiếp cận một chiếc máy tính hiếm hoi tại trường trung học tư thục. Cùng một số bạn học, Gates bắt đầu làm việc với máy tính, vừa để giải trí vừa kiếm tiền.

Khi còn là thiếu niên, Gates thường lẻn ra khỏi phòng ngủ vào ban đêm để lập trình suốt đêm tại phòng thí nghiệm máy tính. Khi vào Harvard, cố gắng cân bằng giữa học hành và lập trình, ông có thể thức suốt 36 giờ liên tục. Ông thừa nhận lịch trình này "có vẻ quá sức với bạn bè", nhưng giống nhiều doanh nhân công nghệ khác, ông cũng tỏ ra tự hào về điều đó. Chính tinh thần làm việc cật lực này khiến ông nhất quyết chia cổ phần Microsoft với Allen theo tỷ lệ 64-36 – thay vì 60-40 như Allen đã đồng ý trước đó. Giờ đây, Gates nói rằng ông cảm thấy "có lỗi" về điều đó, nhưng vẫn tin rằng mình đã làm đúng.

Hồi nhỏ, Gates từng tin rằng "nếu bạn thực sự thông minh, bạn sẽ đạt điểm A với ít nỗ lực nhất có thể". Muốn tỏ ra "ngầu", ông giấu nỗ lực học hành, thậm chí còn mua hai bộ sách giáo khoa để có thể bỏ lại một bộ ở trường, khiến mọi người tưởng rằng ông không cần học mà vẫn giỏi. "Đọc nhiều, thông minh, quan tâm đến lời giáo viên nói – những điều đó bị xem là chỉ dành cho con gái."

Xuyên suốt Mã nguồn, Gates nhắc đến thói quen đung đưa người mỗi khi suy nghĩ căng thẳng. Trong phần kết, ông suy đoán nếu lớn lên vào thời nay, có lẽ ông sẽ được chẩn đoán là người thuộc phổ tự kỷ.

"Suốt cuộc đời, tôi luôn hướng về phía trước," Gates viết trong đoạn cuối. "Nhưng khi già đi, tôi lại ngày càng nhìn về quá khứ nhiều hơn." Một kết thúc đầy suy tư và hoàn toàn bình dị. Cuốn hồi ký kết thúc ở thời điểm cách đây 45 năm, để lại cho người đọc câu hỏi: Bao giờ mới đến lúc Bill Gates thực sự nhìn lại và hiểu hết tất cả?

SOURCE CODE: My Beginnings | By Bill Gates | Knopf | 318 pp. | $30

Jennifer Szalai is the nonfiction book critic for The Times

As a Kid, Bill Gates Sneaked Out His Window at Night — to Write Code

https://www.nytimes.com/2025/01/30/books/review/source-code-bill-gates.html

shared via nytimes,

Lệnh ân xá của Tổng thống bộc lộ những gì về bản chất ông ta

Cuốn sách mới của nhà báo chuyên đưa tin pháp lý Jeffrey Toobin đào xới lịch sử đáng ngờ của lệnh ân xá do tổng thống ban hành.

Tổng thống Gerald Ford ban cho cựu Tổng thống Richard Nixon "lệnh ân xá hoàn toàn, tự do và tuyệt đối"
ngày 8.9.1974.

“Khi nói đến lệnh ân xá, các vị tổng thống là những vị vua”, nhà báo chuyên đưa tin pháp lý Jeffrey Toobin viết trong cuốn sách mới của ông “The Pardon: The Politics of Presidential Mercy” (“Lệnh ân xá: Đường lối chính trị trong sự khoan dung của tổng thống”). Không phải vô cớ mà Tổng thống Trump, người từ lâu bị lóa mắt với sự phù hoa của hoàng gia, lại nhiệt tình khoe khoang về quyền ân xá của ông ta trong nhiệm kỳ đầu tiên. “Tôi có quyền tuyệt đối để ÂN XÁ cho chính mình”, ông ta đăng tweet hồi năm 2018. “Nhưng sao tôi phải làm vậy khi tôi chẳng làm điều gì sai quấy?”

Ở một vài phương diện, cuốn sách của Toobin ra mắt đúng thời điểm một cách hoàn hảo. Hồi tháng 12 vừa rồi, tổng thống Joe Biden đã ân xá cho Hunter con trai ông bất chấp những cam đoan trước đó rằng ông sẽ không làm thế. Trong những giây phút cuối còn tại nhiệm, Biden tiếp tục ân xá cho năm thành viên khác trong gia đình. Trump, ngay khi vừa tiếp quản Nhà Trắng chiều hôm đó, ân xá hoặc giảm án cho hơn 1.500 người ủng hộ ông ta dấy loạn tại Điện Capitol hôm 6/1/2021. Toobin hoàn thành cuốn sách này trước khi Trump bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai, nhưng trong lời bạt, ông đã dự đoán như tiên tri rằng Trump sẽ ban hành "lệnh ân xá hàng loạt" cho tất cả bị cáo trong vụ Ngày 6 Tháng Một: "Khi ân xá cho họ, thực tế là Trump tự ân xá cho chính ông ta".

Song cuốn “The Pardon” chủ yếu không viết về Trump hay Biden. Toobin giải thích “quyền hạn khoan hồng của tổng thống” có “nguồn gốc từ đặc quyền khoan thứ của hoàng gia” – tàn dư mang tính quân chủ rất kỳ quặc đối với nền dân chủ đã nổi loạn chống lại nhà vua. Thế nhưng những người ủng hộ quyền ân xá sớm nhất vẫn khăng khăng rằng cuối cùng nó cũng mang lại lợi ích cho nhân dân. Nhà lập quốc Alexander Hamilton gọi lệnh ân xá là “đặc quyền nhân từ”, điều sẽ giảm khinh những hình phạt khắc nghiệt của luật hình sự. Hamilton giải thích: “Nếu không có sự dễ dàng tiếp cận các ngoại lệ có lợi cho tội lỗi chẳng may phạm phải, công lý sẽ có diện mạo quá ư là khát máu và tàn nhẫn”.

Từ những khởi nguyên cao cả như vậy đã nảy sinh ra vô vàn rắc rối. Toobin viết rằng thực tế tình trạng "không có sự giám sát hoặc hạn chế nào" đối với quyền ân xá đã gây ra "tình trạng hỗn loạn trong nhánh hành pháp". Mặc dù các tổng thống thích ban hành lệnh ân xá như cử chỉ khoan dung hiển nhiên, nhưng ông vẫn cho rằng các lệnh ân xá này nên được hiểu là những hành động chính trị thì đúng hơn. Abraham Lincoln ân xá cho thường dân miền Nam để đổi lấy lời tuyên thệ trung thành với Liên bang vì ông muốn giữ gìn quốc gia thống nhất; Andrew Johnson ân xá cho các nhà lãnh đạo của Liên minh miền Nam mà chẳng màng quan tâm đến khả năng sự miễn trừng phạt như vậy có thể làm quốc gia tan nát. "Sự ân xá là hiện thân cho ‘cái tôi’ của tổng thống", Toobin viết. "Bản chất đơn phương của quyền lực này có nghĩa là một sự ân xá sẽ tiết lộ cái tôi thực nhất của một tổng thống."

Ông dành gần như cả cuốn sách để kể lại điều gọi là – ít nhất là đến tận gần đây – “lệnh ân xá tổng thống gây tranh cãi nhiều nhất trong lịch sử nước Mỹ”: lệnh ân xá Gerald Ford ban cho Richard Nixon. Ngày 9.8.1974, Nixon từ chức tổng thống sau khi Ủy ban Tư pháp Hạ viện khuyến nghị buộc tội ông cản trở công lý trong vụ bê bối Watergate. Chỉ một tháng sau, Tổng thống Ford, người tiếp quản Nhà Trắng sau khi giữ chức phó tổng thống của Nixon, tuyên bố ông sẽ ban hành “lệnh ân xá toàn diện, vô điều kiện và tuyệt đối cho Richard Nixon”, bởi vị cựu tổng thống này “và những người thân của ông đã phải chịu đựng đủ rồi”.

Toobin cho ta câu chuyện rất chi tiết về tất cả những mưu đồ bí mật dẫn đến ngày hôm đó. Nixon biết ông không thể là người gợi ý việc ân xá với Ford. Một thỏa thuận kiểu ấy sẽ là khiếm nhã, khiến Ford có vẻ như đang dùng lệnh ân xá để đổi lấy chức tổng thống. Nhưng như Toobin làm sáng tỏ, ở đây còn có vấn đề về tính cách né tránh của Ford. Nixon là kẻ mưu mô tột bậc, Ford vừa được ban phước vừa bị nguyền rủa bởi "tính điềm tĩnh và sự đúng mực hiển nhiên" của ông.

Trước khi Nixon từ chức, Ford rất cố gắng để không bao giờ hỏi Nixon về vụ Watergate; sau này, Ford vẫn không đả động gì đến vụ đó. Ông đưa ra câu tuyên bố nổi tiếng nhất của mình ngay sau khi tuyên thệ nhậm chức: "Hỡi đồng bào Mỹ của tôi, cơn ác mộng quốc gia dài đằng đẵng của chúng ta đã chấm dứt." Lời tuyên bố này gây được tiếng vang lớn với công chúng, song Ford vẫn là Ford, ông lo rằng đối với Nixon, câu này quá ác ý.

Toobin lần theo những bước nhảy của vũ điệu xoắn não này. Nixon muốn có lệnh ân xá và giả bộ không muốn; Ford muốn ban hành lệnh ân xá và gặp khó khăn để che giấu sự thật đó. Thông qua trung gian, Nixon sử dụng các giấy tờ tài liệu và băng ghi âm làm đòn bẩy, khẳng định chúng thuộc về ông chứ không hề thuộc về chính phủ như Ford vẫn khăng khăng tuyên bố. Toobin gọi nước thí tốt của Nixon là "một dạng tống tiền". (Cho đến khi có Đạo luật về Hồ sơ Tổng thống năm 1978, các giấy tờ tài liệu của tổng thống được coi là tài sản riêng của tổng thống.)

Ford đã thắng thế về những giấy tờ tài liệu ấy, nhưng rồi lại cảm thấy, theo cách diễn đạt của Toobin, "ông mắc nợ Nixon một điều". Bằng việc ân xá cho Nixon, Ford cũng nghĩ ông có thể "cứu quốc gia này" và vượt qua sự xấu xa của vụ Watergate. Toobin gọi đó là "lệnh ân xá tệ hại vì một lý do danh dự"; nó đã đổ thêm dầu vào chính ngọn lửa hoài nghi mà nó có nhiệm vụ dập tắt. (Sau nhiều năm tranh cãi pháp lý, rốt cuộc các giấy tờ tài liệu và băng ghi âm được coi là tài sản của Nixon, và năm 2000, chính phủ liên bang đã trả 18 triệu USD để mua chúng từ di sản của ông ta.)

Toobin khéo léo kết nối tất cả những đầu dây mối nhợ này. Nhưng điều khiến tôi ấn tượng nhất về cuốn “The Pardon” là toàn bộ tranh cãi ồn ào về vụ Watergate lúc này có vẻ kỳ quặc biết bao, so với cuộc công kích dữ dội trong thời điểm chính trị điên cuồng của chúng ta. Lấy ví dụ như sự kiện khét tiếng ngày 20/10/1973, được gọi là Cuộc Tàn sát Đêm Thứ Bảy, khi Nixon ra lệnh cho vị Bộ trưởng Tư pháp của mình sa thải Archibald Cox, công tố viên đặc biệt đang giám sát cuộc điều tra Watergate. Bộ trưởng Tư pháp đã từ chối và từ chức; rồi đến Thứ trưởng Bộ Tư pháp cũng từ chối và từ chức.

Hồi năm 1973, vụ Nixon lạm dụng quyền lực là việc gây chấn động, song những nạn nhân trực tiếp của Cuộc Tàn sát Đêm Thứ Bảy có thể đếm được trên đầu ngón tay. Hãy đối chiếu vụ này với những gì vừa xảy ra trong ba tuần qua: chính quyền Trump đã và đang sa thải nhân sự với tốc độ chóng mặt đến mức công chúng hoang mang khó lòng nắm bắt kịp.

Chỉ trong ít ngày sau khi nhậm chức, Trump đã sa thải ít nhất là 17 tổng thanh tra. Một tuần sau, tin đồn lan truyền về việc sa thải hơn một tá công tố viên đã làm việc với các vụ án bạo loạn Ngày 6 Tháng Một. Cùng ngày hôm đó, công chúng được biết các viên chức của Trump đang "xúc tác cho cuộc thanh trừng có thể xảy ra" tại FBI bằng cách ra lệnh cho cơ quan này lập danh sách toàn bộ nhân sự đã làm việc với các vụ án Ngày 6 tháng Một. Số lượng những cái tên trong danh sách này có khả năng lên đến khoảng 6.000.

Trump có tiếng là thiếu nhất quán, nhưng ông ta đã thể hiện trạng thái say mê nhất quán với việc ra giá cho quyền lực tổng thống không bị kiềm chế. Thu hồi quyền công dân theo nơi sinh, đơn phương đóng cửa các cơ quan liên bang, sa thải nhân viên liên bang một cách tùy tiện, trao các chức năng then chốt của chính phủ cho tỷ phú Elon Musk: Trump đã và đang thách đố tòa án ngăn cản ông ta; J.D. Vance Phó Tổng thống của ông ta đã phô bày khả năng thách thức các tòa án đó nếu họ cố làm điều ấy; và hôm thứ Hai, một thẩm phán đã phán quyết rằng chính quyền Trump đã từ chối tuân thủ lệnh của tòa án yêu cầu giải ngân hàng tỷ đô-la tiền tài trợ liên bang đã được Quốc hội phân bổ.

Cuốn sách của Toobin hầu như không cho ta chút niềm an ủi nào. Thậm chí là trong một nền dân chủ, “đặc quyền khoan thứ của hoàng gia” vẫn có sức hấp dẫn của nó, đặc biệt là trong thời kỳ khốc liệt. Nhưng như “The Pardon” chỉ ra rất rõ, đặc quyền ấy cũng có thể là vũ khí cho một nhà lãnh đạo luôn khăng khăng rằng ông ta có thể làm bất kỳ điều gì mình muốn.

THE PARDON: The Politics of Presidential Mercy | By Jeffrey Toobin | Simon & Schuster | 287 pp. | $29.99

Jennifer Szalai is the nonfiction book critic for The Times. 

What a President’s Pardon Says About His Soul 

https://www.nytimes.com/2025/02/12/books/review/the-pardon-jeffrey-toobin.html

shared via nytimes,

320 năm trước khi nhóm nghệ sĩ múa rối Muppets ra đời, người Anh đã chiếm cứ Manhattan

Trong cuốn “Taking Manhattan” (“Chiếm Manhattan”), tác giả Russell Shorto chú mục vào những khía cạnh đen tối hơn trong cuộc sống thuộc địa trên hòn đảo ở trung tâm thế giới này.

Một bản đồ được tạo ra vào thế kỷ 19 miêu tả Lower Manhattan vào thế kỷ 17. Ảnh: Thư viện công cộng New York

Người Anh đang đến.

Cụ thể là Đại tá Richard Nicolls – đã chiến đấu ở Pháp, bị Cromwell bỏ tù, từng tiệc tùng với Công tước xứ York – đang giong buồm tiến vào để chiếm New Amsterdam từ tay người Hà Lan.

Người đang chạy vội đến điểm cực nam của Manhattan cố gắng cứu ngôi làng của mình là Peter Stuyvesant, một nhân viên trung thành của Công ty Tây Ấn Hà Lan, người mà lịch sử công tác bao gồm việc bị cưa một chân sau một trận chiến ở Caribe và đang tiến về phía bắc để điều hành trạm giao dịch ở cửa sông Hudson.

Chúng ta đọc được rốt cuộc ai sẽ chiếm cứ hòn đảo này vào năm 1664 – chúng ta đâu có ngồi không mà ăn bánh quế stroopwafel ở đây – nhưng trong "Taking Manhattan", Russell Shorto thuật lại câu chuyện này hay một cách xuất sắc và đưa ra luận cứ rất thuyết phục về tầm quan trọng lâu dài của nó.

Trên thực tế có đến hai cuộc chiếm cứ diễn ra liên tiếp: Năm 1626 người Hà Lan chiếm Manhattan từ thổ dân Lenape, để rồi 38 năm sau người Anh chiếm lại nó từ người Hà Lan.

Cuộc chiếm đóng thứ hai là tâm điểm của cuốn sách này. Phục hồi sau nhiều thập kỷ đấu đá nội bộ (vụ chặt đầu vua Charles I, sự cai trị của Cromwell, thời kỳ Trung hưng nền quân chủ), người Anh muốn mở rộng việc chiếm đất ở Bắc Mỹ của họ. Người Hà Lan đã khẳng định quyền sở hữu lãnh thổ từ Albany hiện tại cho đến Delaware, và trung tâm của mọi hoạt động, thời ấy cũng như bây giờ, là Manhattan.

Công ty Tây Ấn Hà Lan bắt đầu lập cơ sơ kinh doanh trên đảo này để chuyên chở những bộ da hải ly qua Đại Tây Dương bằng tàu biển, và theo lời kể của Shorto thì ngôi làng mọc lên nhanh chóng đó về căn bản là của người Hà Lan: cực kỳ tư bản chủ nghĩa và cũng – xét về mặt tương đối và có giới hạn thôi – bền bỉ khác thường so với thời bấy giờ.

Vào một thời đại mà chế độ quân chủ thịnh hành, người Hà Lan đã thiết lập một nền cộng hòa mới ở châu Âu. Bản hiệp định thống nhất xứ sở này năm 1579 ghi rõ rằng "không ai bị điều tra hoặc bị ngược đãi vì tôn giáo của mình", quan điểm cấp tiến mà các quốc gia khác coi là một ý tưởng tệ hại. Nền tự do này mở rộng đến New Amsterdam, và thu hút những kẻ cơ hội từ khắp châu Âu – những kẻ nhập cư đã biến thuộc địa này từ một văn phòng khu vực của Công ty Tây Ấn thành một ngôi làng quốc tế là mầm mống của đô thị hiện đại. Theo lời của Shorto thì "New York đã là New York ngay cả trước khi nó là New York".

Câu này gần như là lập luận mà Shorto đưa ra 21 năm trước trong “The Island at the Center of the World” (“Hòn đảo ở trung tâm thế giới”), cuốn sách ông viết về Manhattan của Hà Lan đã trở thành một tác phẩm kinh điển nhỏ trong số những cuốn lịch sử nổi tiếng của New York và là một cuốn sách góp mặt lâu năm trong những đống sách cho miễn phí trên bậc tam cấp của những ngôi nhà. Cuốn sách mới của ông là bản khởi động lại thì đúng hơn là phần tiếp theo; nó bao quát chủ đề tương tự theo nghĩa đen và nghĩa bóng. Nhưng trong “Taking Manhattan”, Shorto dựa vào những kiến thức gần đây để miêu tả cuộc sống của những người bình thường mà hầu hết đã bị cuốn sách trước bỏ qua, ông nhắc chúng ta nhớ rằng một thành phố dựa trên thương mại đã dẫn đến nền tự do cho một số người và sự bóc lột khủng khiếp cho những người khác.

Dorothea Angola, như Shorto kể với chúng ta, đến New Amsterdam với thân phận nô lệ, có lẽ là vào năm 1627. Bà kết hôn và sinh con cái, và năm 1644, chồng bà thỉnh cầu Công ty Tây Ấn Hà Lan xin cho vợ chồng họ được tự do, và được chấp thuận. Liền sau đó, họ được cấp một khu đất rộng sáu mẫu Anh để canh tác ở nơi sau này trở thành Làng Greenwich.

Song con cái của họ lại không được trả tự do. Không có bằng chứng nào cho thấy con cái họ bị ép lao động cưỡng bức, nhưng Shorto viết rằng "lời cảnh báo tàn nhẫn đến khó tin ấy chắc chắn sẽ đảm bảo rằng cặp cha mẹ đó sẽ làm bất kỳ điều gì mà công ty đó yêu cầu". (Sau này, Angola đã thỉnh nguyện cho con trai nuôi của họ tự do và được chấp thuận.)

Câu chuyện về thổ dân bản địa đầy cảnh chết chóc và tước đoạt đất đai, nhưng động lực quyền lực ở thế kỷ 17 rất phức tạp. Ở một thời điểm quan trọng, như Shorto viết, một thủ lĩnh bộ lạc Montaukett tên là Quashawam đang phải đối phó với những kẻ khai khẩn người Anh xâm chiếm Long Island nên muốn liên minh với người Hà Lan. Có vẻ như bà đã cố gắng cảnh báo Stuyvesant rằng những con tàu Anh quốc đang đến để chiếm cứ Manhattan, nhưng ông này đã bỏ qua thông điệp đó. Rốt cuộc, thay vì liên minh với Hà Lan, Quashawam lại hợp lực với người Anh và Shinnecock.

Đây là lý do vì sao khi Đại tá Nicolls cùng quân Anh giong buồm tiến vào lại bất ngờ đối với người Hà Lan. Nicolls cho Stuyvesant hai ngày để đầu hàng hoặc bị tấn công. Trong khi đó người Hà Lan đấu đá lẫn nhau. Quân Anh gửi cho Stuyvesant một bức thư, và ông này đã xé tan nó ra trước khi hội đồng thành phố kịp đọc. Nhưng vào lúc nguy ngập nhất, theo luận điểm của Shorto, Stuyvesant đã tự chuộc lỗi. Ông nhận ra bổn phận của mình không chỉ đối với các chủ nhân của mình tại Công ty Tây Ấn, mà còn đối với thành phố mới lạ này, thành phố đang phát triển độc lập mang bản sắc riêng của nó. Một giờ trước khi tối hậu thư của Nicolls hết hạn, Stuyvesant đã viết thư trả lời. Ông sẵn sàng đàm phán để cứu lấy thành phố.

Nicolls muốn chiếm New Amsterdam không những vì vị trí chiến lược của thành phố này mà còn vì văn hóa thương mại cởi mở của nó. Vì vậy, như Shorto viết, ông ta đã chấp nhận một thỏa thuận "giống một vụ sáp nhập doanh nghiệp hơn là một hiệp ước đầu hàng".

Thỏa thuận này đảm bảo rằng người Hà Lan có thể tiếp tục đến New Amsterdam và tận hưởng quyền tự do tôn giáo. Tàu thuyền Hà Lan vẫn có thể tự do ra vào và chính quyền địa phương có thể tiếp tục hoạt động phần lớn như trước.

Nicolls đổi tên nó thành New York vì ông mong nó tốt hơn theo cách đó; vinh danh người bạn của ông là Công tước xứ York, người sau này trở thành Vua James II. Cái tên đó mới, nhưng thành phố này – đang trên đà phát triển, nói bằng nhiều thứ tiếng, phân biệt chủng tộc về một số mặt và khoan dung ở những mặt khác – sẽ trường tồn.

Khó mà vừa yêu thành phố này vừa nhận diện những nỗi kinh hoàng của nó. Nhưng điều đó là khả thể, có bằng chứng đây: Russell Shorto đã làm được điều đó.

TAKING MANHATTAN: The Extraordinary Events That Created New York and Shaped America | By Russell Shorto | Norton | 390 pp. | $29.99

Jacob Goldstein is the host of “What’s Your Problem?,” a podcast about business and technology, and the author of “Money: The True Story of a Made-Up Thing.”

320 Years Before the Muppets, the English Took Manhattan

https://www.nytimes.com/2025/03/02/books/review/taking-manahattan-russell-shorto.html

shared via nytimes,

Từ những lá bài Tarot đến thiết kế tối giản, chúng ta không đừng được việc dự đoán tương lai

nguồn: New York Times,

biên dịch: Takya Đỗ,

Trong cuốn “A Century of Tomorrows” (“Một thế kỷ trong tương lai”), tác giả Glenn Adamson cho chúng ta thấy lịch sử đầy biến động của nghệ thuật, khoa học và đại doanh nghiệp thuộc lĩnh vực dự đoán những gì có thể xảy ra trong tương lai.

Chúa phù hộ Donald Fagen vì đã rủa xả những “chiên” gia làm phim tài liệu về dòng nhạc “Yacht Rock”. Và Chúa phù hộ Fagen vì đã sáng tác bài hát hay nhất về viễn cảnh tương lai nhìn từ quá khứ và mọi thứ đã trở nên tồi tệ ra sao: “I.G.Y. (What a Beautiful World)”, được đặt theo tên Năm Địa-Vật lý Quốc tế 1957-58, khi các nhà khoa học trên khắp thế giới hợp tác trong những dự án khám phá đầy tham vọng.

So sánh một cuốn sách với một bài hát thật không công bằng. Song cái tên "I.G.Y." [viết tắt của International Geophysical Year – Năm Địa-Vật lý Quốc tế] tối giản đó lướt qua như một kiểu đối âm trong cái thủ đang ong ong của tôi khi tôi đọc "A Century of Tomorrows" của Glenn Adamson, câu chuyện lịch sử có tiết tấu nhanh về ngành tương lai học được nhồi chặt hơn một viên nang thời gian Westinghouse[1] với những cái tên, những địa điểm, những ngày tháng, những vật thể và những viễn cảnh đầy xung đột và hy vọng.

Vậy tương lai học là gì? Được quy nguồn gốc cho nhà khoa học chính trị Ossip Flechtheim thời những năm 1940, từ này gợi lên những suy nghĩ mơ hồ về những quả cầu pha lê quay tít và Faith Popcorn, nhà tư vấn tiếp thị đã phổ cập thuật ngữ “cocooning” (“bọc kén”). (Ở đây bà là một nhân vật bị khinh miệt, những tuyên bố của bà “sáo rỗng, không thể xác thực về mặt thống kê và chắc chắn mời gọi sự thách thức”.) Đừng nhầm lẫn tương lai học với Chủ nghĩa vị lai, trào lưu tiên phong của Italy được khởi xướng đầu thập kỷ 1900 bởi một nhà thơ cho rằng các thư viện và món mì pasta đang lôi mọi người xuống dốc.

Adamson định nghĩa đại để nó là hoạt động dự đoán những gì sẽ xảy ra với xã hội trong một khoảng thời gian mở rộng, sử dụng bất kỳ hình thức nào, từ khoa học viễn tưởng đến các bảng tính toán tuổi thọ (bảo hiểm). Theo ý tưởng của ông thì Ridley Scott, Octavia Butler, Frank Lloyd Wright, Shulamith Firestone và Sun Ra đều đủ tư cách là các nhà tương lai học.

Nate Silver và Elon Musk chắc chắn cũng đủ tư cách như vậy, theo kiểu của họ, nhưng Adamson lại kết thúc nghiên cứu của mình ở năm 2000, con số dương lịch này được coi là hình ảnh thu nhỏ của Tương lai trong một thời gian khá là dài – ít nhất là từ cuốn tiểu thuyết "Looking Backward" (“Nhìn lại phía sau”) của Edward Bellamy ra mắt năm 1888 suốt cho đến tận cơn hoảng loạn Y2K – đến đỗi rốt cuộc khi nó đến lại thành ra cụt hứng.

Những người bói toán vẫn tồn tại từ xưa đến nay. Nhưng Adamson, nhà sử học và nhà giám tuyển từng đứng đầu bộ phận nghiên cứu tại Bảo tàng Victoria và Albert, cho chúng ta biết việc dự đoán tương lai đã trở thành một đại doanh nghiệp như thế nào.

Ông mở đầu bằng việc một hãng xuất bản ở London đã thương mại hóa bộ bài tarot năm 1909, những lá bài do Pamela Colman “Pixie” Smith thiết kế vẫn được dùng cho đến ngày nay. Ông miêu tả sự nổi lên của dự đoán bằng màu sắc – hãy nghĩ đến “màu hồng thiên niên kỷ” và “màu xanh brat” [xanh nõn chuối] – mà tại một thời điểm còn có cả một cố vấn cho chính phủ Mỹ đề xuất màu đỏ, trắng và xanh lam của lá cờ phải được chuẩn hóa. Ông đưa chúng ta trở lại buổi bình minh của máy tính cá nhân, cách thức mà cái gọi là Mẹ của mọi bản Demo của Doug Engelbart thuộc Trung tâm Nghiên cứu Phát triển hồi năm 1968 đã gieo mầm cho thực tế ngày nay, một Quả táo (Apple) trong mỗi lòng bàn tay, được dự kiến sẽ hư hỏng và bị thay thế trong vòng vài năm.

Và ông miêu tả trào lưu phản văn hóa của cùng thời kỳ đó đã chống lại tương lai học để thuận theo tự nhiên và sống với hiện tại như thế nào. “Không được có một kế hoạch nào cả!” tờ The Oracle ở San Francisco khuyên như vậy. “Kế hoạch chính là cái luôn khiến chúng ta thất bại.” Khi Tổng thống Lyndon Johnson xuất hiện để diễn ngôn một cách khoa trương về hòa bình tại Hội chợ Thế giới năm 1964, những người biểu tình đã thét vang với ông ta, một người giơ cao tấm biển có dòng chữ: “Hội chợ Thế giới là thứ xa xỉ nhưng Thế giới Công bằng là thứ cần thiết”.

Adamson luôn cảnh giác với việc đề xuất về xã hội không tưởng của một nhóm có thể phải trả giá bằng sự xóa sổ của nhóm khác như thế nào: chẳng hạn như vụ thảm sát tại Wounded Knee, "cuộc va chạm của hai quan niệm xung khắc về ngày mai," niềm hy vọng trong Vũ điệu Ma[2] được tiên đoán bởi Wovoka nhà tiên tri người Mỹ bản địa và sự bạo lực trong Vận mệnh Hiển nhiên[3]. Theo lời ông, một số nhà tương lai học – Lewis Mumford, Alvin Toffler, John Naisbitt — không có tư tưởng tiến bộ đến mức dành lời khen ngợi những cộng sự nữ của họ.

Sự uyên bác và tiêu chuẩn đạo đức của ông rất rõ ràng; chúng ta hiển nhiên đang “trở lại tương lai” với những chuyến đi tư nhân hóa ra ngoài vũ trụ, đối đầu với A.I. và những khái niệm mới nguy hiểm về sự vĩ đại của nước Mỹ. Thế nhưng có quá nhiều thứ chồng chất trong “A Century of Tomorrows” đến nỗi bạn bắt đầu băn khoăn liệu công nghệ lỗi thời của cuốn sách này giữa các trang bìa có đủ để truyền tải thông điệp của nó hay không.

Nhưng nhiều nhân vật đã quá cố cũng được hồi sinh một cách thú vị ở đây, như nhà thiết kế công nghiệp Norman Bel Geddes, người có cuốn tự truyện “Miracle in the Evening” ("Phép màu buổi tối") đang nằm trong danh sách quà tặng Giáng sinh của tôi.

Trong cơn nhiệt huyết của mình đối với thế giới “được sắp xếp hợp lý” mà sau này Fagen có đề cập đến, Bel Geddes đã mường tượng ra “những chiếc ô tô, xe buýt và tàu hỏa phình to một cách đáng kể về phía đầu xe, như thể chúng chắc chắn không chờ đợi được để đến nơi chúng muốn đến”. (Ai còn cần đến thư viện – tôi nói giỡn – khi một cuộc tìm kiếm nhanh trên Google khẳng định rằng Barbara con gái ông đóng vai Midge, nhà thiết kế đồ lót đeo kính, đã khoe một chiếc áo nịt ngực không dây với nguyên lý tương tự trong bộ phim “Vertigo” của Alfred Hitchcock?)

Có gì đó của thứ cảm xúc được tập trung chủ yếu ở phần đầu trong "A Century of Tomorrows". Đó là một chiếc lều lớn, căng phồng với rất nhiều ý tưởng thú vị chen chúc bên trong, và bạn sẽ không phản đối nếu có một vài ống khí nén để phân loại và hút chúng ra.

[1] Nguyên văn “Westinghouse time capsule”: một trong hai ống kim loại hình con nhộng dài 90 inch, đường kính khoảng 9 inch, do Công ty Westinghouse Electric & Manufacturing (sau này là Westinghouse Electric Corporation) chế tạo. Một ống được chế tạo năm 1939 và ống còn lại được chế tạo năm 1965. Các ống này chứa đầy những đồ vật đương đại được sử dụng trong cuộc sống ở thế kỷ 20 tại Mỹ. Những đồ vật này được dự định để những người ở thiên niên kỷ thứ 7 (~ năm 6900) nhận được vì ý nghĩa lịch sử.

[2] Nguyên văn “Ghost Dance”: là nghi lễ được đưa vào nhiều hệ thống tín ngưỡng của người Mỹ bản địa. Theo lời giáo huấn của nhà lãnh đạo tinh thần của bộ tộc Paiute Phương Bắc là Wovoka, việc thực hành điệu nhảy này đúng cách thức sẽ tái hợp người sống với linh hồn người chết, đưa các linh hồn đi chiến đấu thay mặt họ, chấm dứt sự bành trướng về phía Tây của người Mỹ, và mang lại hòa bình, thịnh vượng và thống nhất cho người Mỹ bản địa trên khắp khu vực.

[3] Nguyên văn “Manifest Destiny”: là cụm từ thể hiện niềm tin ở nước Mỹ hồi thế kỷ 19 rằng những người sang định cư ở Mỹ có định mệnh bành trướng về phía tây sang Bắc Mỹ. Niềm tin này bắt nguồn từ chủ nghĩa biệt lệ và chủ nghĩa dân tộc lãng mạn của Mỹ, ngụ ý sự lan tràn không thể tránh khỏi của hình thức cai trị Cộng hòa. Đây là một trong những biểu hiện sớm nhất của chủ nghĩa đế quốc Mỹ tại Hợp chúng quốc Hoa Kỳ.

A CENTURY OF TOMORROWS: How Imagining the Future Shapes the Present | By Glenn Adamson | Bloomsbury | 352 pp. | $32.99

Alexandra Jacobs is a Times book critic and occasional features writer. She joined The Times in 2010.

From Tarot Cards to Streamlined Design, We Can’t Stop Predicting the Future

https://www.nytimes.com/2024/12/08/books/review/a-century-of-tomorrows-glenn-adamson.html

Những người biểu tình trong ngày khai mạc Hội chợ Thế giới năm 1964 tại New York.

Thiên tài nghèo túng mà thấu hiểu vũ trụ (người ta thì không)

nguồn: New York Times,

biên dịch: Takya Đỗ,

Roger Penrose tại Oxford University năm 1982.

Cuốn “The Impossible Man” (“Con người bất khả”) của Patchen Barss miêu tả Tôn ông Roger Penrose, nhà vật lý toán học người Anh và là người đoạt giải Nobel, với toàn bộ sự phức tạp phản truyền thống của ông.

Bảo tàng Khoa học ở Anh quốc lưu giữ nhiều hiện vật liên quan đến Tôn ông Roger Penrose nhà vật lý toán học đoạt giải Nobel: những cuốn sách về ý thức và bản chất của không gian và thời gian; một bộ trò chơi trí uẩn bằng gỗ do vị bác sĩ cha ông chế tạo; mô hình của một trong những "vật thể bất khả" của gia đình Penrose – chiếc cầu thang mà người ta có thể đi lên hoặc đi xuống vô cùng tận.

Nhưng có lẽ đồ vật phi thường nhất cũng là đồ vật bình thường nhất: lốc bốn cuộn giấy vệ sinh Kleenex Quilted Peach. Kiểu chần ô trên mặt giấy phỏng theo một trong những mẫu họa tiết gạch lát không lặp lại của Penrose để tránh sự "lồng vào nhau", tức là nguy cơ có thể làm kẹt các ô vuông và các chỗ phồng không đẹp mắt trên cuộn giấy – thế nhưng chẳng có ai từ hãng Kleenex đã hỏi ý kiến ​​Penrose. Năm 1997, Pentaplex, công ty được thành lập để phát triển các ứng dụng thương mại thuộc công trình của ông, đã khởi kiện nhà sản xuất giấy vệ sinh Kimberly Clark. Theo lời tuyên bố của một giám đốc Pentaplex thời điểm đó: "Khi nói đến việc người dân xứ Đại Anh được mời chùi mông bằng thứ xem ra là công trình của một hiệp sĩ xứ này mà không được ông cho phép, thì phải kháng cự đến cùng".

Sau khi vụ kiện được giải quyết bằng thỏa thuận không thông qua tòa án, “Những mẫu gạch lát Penrose không còn làm bất kỳ ai bước vào nhà vệ sinh ngạc nhiên nữa”, Patchen Barss viết trong “The Impossible Man”, cuốn tiểu sử mới của anh về Tôn ông Roger. Barss đã dành nhiều thời gian trực tiếp gặp gỡ Penrose, lúc này 93 tuổi, và trò chuyện với ông qua cuộc gọi video hoặc điện thoại hầu như hằng tuần trong suốt năm năm. Trong khi phần về giấy vệ sinh kết thúc có hậu, nhiều phần khác trong cuốn sách này lại chẳng được như vậy. “Ông luôn sẵn lòng trả lời các câu hỏi của tôi”, Barss viết trong một ghi chú của tác giả, “thậm chí khi trả lời là khó khăn hoặc đau khổ”.

Kết quả là một bức chân dung gây xúc động và gần gũi về một nhân vật đã mở rộng tầm hiểu biết của chúng ta về vũ trụ – và là người đã đưa ra một sự thay thế gây tranh cãi cho thuyết Vụ nổ lớn về nguồn gốc của vũ trụ – song vẫn phải chật vật để kết nối với những người đồng loại của mình. Barss gắn công trình của ông vào cuộc sống, nắm bắt mọi cơ hội mà anh có được để liên kết các khái niệm lý thuyết trừu tượng với những thứ chúng ta có thể nhìn thấy và chạm vào trong thế giới hữu hình. Ngay trang đầu tiên, anh cho ta thấy một cảnh tượng ấm cúng khi Penrose thêm một chút sữa vào tách cà phê, "những giọt lactose, protein và chất béo lành lạnh" cuối cùng hòa tan vào chất lỏng nóng hơn kia – hình ảnh sống động về cách thức "vũ trụ không ngừng chuyển dịch hướng về entropy[1] lớn hơn" cho đến khi "ngay cả những lỗ đen cuối cùng còn lại rốt cuộc cũng sẽ sôi đến bốc hơi thành sự hủy diệt của bức xạ khuếch tán".

Đa phần văn phong trong “The Impossible Man” cũng khơi gợi tương tự. Là nhà báo chuyên viết về khoa học sống và làm việc tại Toronto, Barss luôn thấu hiểu cách thức các câu văn và cách kể chuyện, như các phương trình toán học và những bức phác họa đường nét của Penrose, có thể đưa chúng ta đến gần hơn với cái “thế-giới-đằng-sau-thế-giới”. Bản thân Penrose từ lâu đã nổi tiếng là người nhạy bén về thị giác. Ông kể lại lần đầu tiên được làm quen với sức mạnh của hình học khi mới là một đứa trẻ sáu tuổi kén cá chọn canh, ông đã rê một viên rau xanh hầm trên đĩa ăn trưa của mình thành hình bán nguyệt – bằng cách đó ông đánh lừa để bà bảo mẫu tin rằng ông đã ăn hết một nửa suất rau bina và cho phép ông ra ngoài chơi.

Hình học cũng đem lại cho chàng trai trẻ Penrose phương tiện để kết nối với người cha lạnh nhạt về cảm xúc của mình là Lionel. Ông kể lại Lionel đã kinh ngạc trước những cái bóng trên chiếc đồng hồ mặt trời, và dù Roger khi đó vẫn chưa có ngôn từ "để miêu tả một cái bóng hai chiều diễu hành qua một cấu trúc ba chiều đánh dấu chuyển động qua không-thời-gian bốn chiều", ông vẫn nhớ niềm vui hiện rõ trên mặt cha mình. "Ông đã thoáng thấy một thứ gì đó tuyệt vời đến nỗi thậm chí Lionel cũng xúc động vì thứ đó."

Những từ ngữ như “niềm hân hoan”, “cái đẹp” và “đẹp đẽ” xuất hiện nhiều lần trong “The Impossible Man”; Barss tao nhã truyền tải sự hồi hộp của việc khám phá, mà đối với Penrose đầy dự cảm thì khám phá ấy thường có xu hướng không đến bằng cách nghiền ngẫm các phương trình mà đến dưới dạng đốn ngộ. Công trình đoạt giải Nobel của ông về các điểm kỳ dị và lỗ đen phải mất nhiều năm nghiên cứu, nhưng rốt cuộc sự thấu thị đột phá đã đến với ông khi ông băng qua một con phố ở London.

Suy nghĩ về những bí ẩn ở giữa các thiên hà trong bốn chiều không gian là một chuyện, làm chồng và làm cha lại là chuyện khác. Barss cho ta thấy một bức tranh khắc nghiệt về cuộc sống gia đình đầy rắc rối của Penrose. Joan, người vợ đầu tiên, đã theo ông đến nhiều nơi giảng dạy nghiên cứu khác nhau trên khắp thế giới và nuôi dạy ba cậu con trai của họ. Ông có vẻ bối rối trước chứng trầm cảm của bà và thường rút lui vào văn phòng trong tầng hầm của mình, nơi ông bước vào qua một cánh cửa sập mà ông đã đục ra từ sàn phòng khách của họ. Các con trai miêu tả ông là người cha lãnh đạm, "hung hăng về mặt thể chất" với Joan. Khi Barss hỏi ông về hành vi bạo lực đó, Roger miêu tả người vợ phải chịu đựng đã lâu của mình thành một kẻ đã ép ông phải hành động như vậy. "Có lẽ đã có những lúc không còn lựa chọn nào khác," ông nói. "Tình trạng đó chẳng khác gì mạng nhện."

Barss cho thấy Penrose đã chất gánh nặng lên những người phụ nữ trong cuộc đời mình bằng những đòi hỏi và kỳ vọng lớn lao về mặt cảm xúc trong khi đền đáp cho họ rất ít ỏi. Hầu như suốt cuộc hôn nhân với Joan, ông cùng lúc theo đuổi một người phụ nữ trẻ hơn mà ông coi là nàng thơ của mình, dù cô không đồng cảm với những cảm xúc mãnh liệt của ông. Người vợ thứ hai của ông, Vanessa, là cựu nghiên cứu sinh tiến sĩ của ông và kém ông 34 tuổi; bà kể lại rằng ông ngày càng bị ám ảnh với những ý tưởng gây tranh cãi của mình về ý thức và sự sụp đổ lượng tử, tự liên kết mình với hầu như bất kỳ ai chịu lắng nghe. Vanessa đã vạch ra giới hạn ở lần xuất hiện đầu tiên của ông trên podcast của Joe Rogan năm 2018, sự xuất hiện này "thách thức niềm tin cơ bản của bà rằng bà và Roger vẫn còn bất kỳ giá trị chung nào". Họ đã chia tay sau hơn 30 năm bên nhau.

“Không-thời-gian hiện hữu ngoài kia,” chàng Penrose trẻ tuổi đã nói với một trong những giáo viên của mình. “Và em đang khám phá nó bằng cuộc đời mình.” Barss nhìn thấy vẻ đẹp trong khái niệm này đồng thời cũng ghi nhận thói quen của Penrose là viện dẫn vũ trụ để trốn tránh trách nhiệm. Cuốn tiểu sử này miêu tả Tôn ông Roger theo nhiều chiều; chỉ một nhà văn sắc sảo về mặt tâm lý như Barss mới có thể cho chúng ta thấy một người đàn ông bất khả một cách trọn vẹn.

[1] Entropy: là một khái niệm khoa học thường gắn liền với trạng thái hỗn loạn, ngẫu nhiên hoặc không chắc chắn.

THE IMPOSSIBLE MAN: Roger Penrose and the Cost of Genius | By Patchen Barss | Basic Books | 337 pp. | $32

Jennifer Szalai is the nonfiction book critic for The Times.

The Needy Genius Who Understood the Cosmos (People, Not So Much)

https://www.nytimes.com/2024/11/13/books/review/impossible-man-patchen-barss.html

Nữ hoàng Chiến binh mang theo đầu kẻ thù trong túi và những câu chuyện bị lãng quên

nguồn: New York Times,

biên dịch: Nguyễn Quỳnh Anh,

Trong tác phẩm “The Missing Thread” (Mảnh ghép lịch sử còn thiếu), nhà sử học cổ điển Daisy Dunn đã bổ sung thêm nhiều chi tiết cho bức tranh toàn cảnh về thế giới cổ đại.

Tomyris, nữ hoàng chiến binh của bộ tộc Massagetae (nhiều thế kỷ sau được tôn vinh trong cuốn sách này) là một trong nhiều nhân vật cổ đại được nhà sử học Daisy Dunn giới thiệu.

Hiện nay đang có xu hướng kể lại thần thoại và lịch sử cổ điển theo quan điểm của chủ nghĩa nữ quyền. Đây không chỉ là xu thế trong ngành xuất bản, mà còn phản ánh nhu cầu thực sự muốn tìm hiểu những câu chuyện về phụ nữ trong thế giới cổ đại, những người lâu nay thường bị bỏ qua hoặc không bao giờ được ghi chép lại trong lịch sử.

Cuốn sách mới của nhà sử học cổ điển Daisy Dunn, “The Missing Thread,” là tác phẩm nghiên cứu kỹ lưỡng và sâu rộng, ở mức độ nhất định, là phiên bản hoàn chỉnh hơn về thế giới Địa Trung Hải từ nền văn minh Minoa đến Đế chế La Mã sơ kỳ. Theo tác giả Dunn giải thích, cuốn sách không chỉ nghiên cứu về phụ nữ mà còn là lịch sử hoàn chỉnh của thời kỳ lịch sử cổ đại với mảnh ghép về phụ nữ như đáng ra nên có.

Giống như nhiều nhà sử học cổ điển khác, Dunn bắt đầu sự nghiệp chủ yếu nghiên cứu về nam giới. Cuốn sách đầu tiên của tác giả là cuốn tiểu sử rất thú vị về Catullus, sau đó là bản dịch các tác phẩm của ông; tác giả cũng viết tiểu sử về hai thế hệ nhà Pliny.

Chúng ta biết nhiều hơn về những người đàn ông quan trọng trong lịch sử thế giới cổ đại, đơn giản vì hầu hết tài liệu lịch sử và ghi chép về đời sống phụ nữ đều do đàn ông viết ra. Điều này dẫn đến những trớ trêu thú vị; hầu hết phụ nữ Athens cổ đại bị hạn chế quanh quẩn trong nhà, trong khi đàn ông lại viết và diễn các vở kịch về những nhân vật phụ nữ nhân ái, tài năng và đáng sợ. "Đàn ông dường như không nghĩ rằng phụ nữ thực sự có thể đang sống cuộc đời thú vị như trong kịch vậy", Dunn nhận xét.

Theo tác giả Dunn, phụ nữ cổ đại tham gia vào hầu hết mọi việc. Vai trò của phụ nữ phụ thuộc vào đặc thù của nền văn hóa và từng thời điểm nhất định; cũng như cách chúng ta lý giải bằng chứng lịch sử. Chẳng hạn, sự phổ biến của phụ nữ trong nghệ thuật Minoa cho thấy Crete có thể là chế độ mẫu hệ, hoặc ít nhất cũng bình đẳng. Ở Scythia, một số phụ nữ được chôn cất cùng với vũ khí và có dấu hiệu vết thương chiến đấu, cho thấy nữ chiến binh có thể tương đối phổ biến, thậm chí có khả năng đó là nguồn cảm hứng cho truyền thuyết về người Amazon. Phụ nữ Etruscan có mức độ tự do tình dục đáng kinh ngạc (theo quan điểm của các nhà quan sát Hy Lạp); và nhiều nền văn hóa, như Kush ở miền bắc Sudan, thường do nữ hoàng cai trị. Nhưng ngay cả trong các nền văn minh áp bức cao hơn, phụ nữ vẫn tham gia vào nhiều hoạt động: thợ làm bánh, thợ dệt, kẻ đầu độc, nhà tài trợ, cũng như các vai trò truyền thống hơn như làm vợ, làm mẹ và quán xuyến gia đình.

Dunn dành nhiều thời gian nghiên cứu hồ sơ khảo cổ và ghi chép về những phụ nữ ít được biết đến, bên cạnh những cá nhân nổi tiếng nhưng thường bị coi chỉ là ngoại lệ. Chẳng hạn, tác giả Dunn nhắc độc giả rằng Sappho nổi tiếng như vậy một phần do tác phẩm của các nhà thơ nữ cùng thời với bà đã bị thất lạc. Có thể Sappho không phải nhà thơ nữ hiếm có — mà chỉ là một nhà thơ chúng ta được biết đến.

Độc giả cũng được gặp công chúa Sumerian Enheduanna — một trong những nhà thơ đầu tiên được ghi danh trên thế giới — từng viết bài thơ kêu gọi nữ thần Inanna trả thù kẻ hãm hại mình (và đã đạt được mong muốn). Còn có Pamphila xứ Epidaurus, nhà sử học viết nên 33 tập lịch sử thế giới bị thất lạc; Telesilla xứ Argos, nhà thơ ốm yếu mãn tính nhưng có hành động đầy anh hùng trong cuộc bao vây thành phố, sau này được vinh danh trong một lễ hội hóa trang hàng năm; và — nhân vật tôi yêu thích nhất — Tomyris, nữ hoàng chiến binh của bộ tộc Massagetae, đã đánh bại Cyrus xứ Ba Tư trong trận chiến, người ta đồn bà mang theo cái đầu bị cắt đứt của đối thủ trong một cái túi đẫm máu.

Tác giả Dunn nhấn mạnh, ngay cả khi phụ nữ không chặt đầu kẻ thù hay viết nên những bài thơ nổi tiếng, họ vẫn có đời sống nội tâm và quyền tự chủ. Họ không chỉ ngồi đó chờ bị tấn công hoặc bị cưới gả vì lợi ích chính trị hoặc chờ chết khi sinh con (mặc dù nhiều người gặp phải số phận như vậy).

Một số thay đổi trọng tâm của Dunn khá tinh tế. Lịch sử về mâu thuẫn giữa Caesar và Cato, rồi sau này là giữa Caesar và Brutus, thường tập trung vào nam giới, nhưng Dunn đưa Servilia — Caesar là người tình lâu năm của bà, Cato là anh trai cùng cha khác mẹ, và Brutus là con trai bà — vào trung tâm câu chuyện. Bỗng nhiên những căng thẳng giữa những người đàn ông trở nên rõ ràng hơn nhiều, và vai trò của Servilia cũng thú vị hơn. Tác giả Dunn rầu rĩ tiếc rằng không có tác phẩm nào của Servilia còn sót lại để kể cho chúng ta biết cảm nhận và suy nghĩ của bà ở mỗi giai đoạn của câu chuyện thị phi— nhưng dù sao thì Servilia cũng từng có cảm nhận và suy nghĩ. Rốt cuộc thì bà ấy cũng là một con người thực sự từng sống.

Giống như nhiều tiểu thuyết gia đang viết lại các câu chuyện theo quan điểm chủ nghĩa nữ quyền, tác giả Dunn phải dựa vào óc tưởng tượng sáng tạo để lấp đầy những khoảng trống trong ghi chép lịch sử. Rất nhiều chi tiết lịch sử còn thiếu trong bức tranh tổng thể, và cần nhiều nỗ lực nghiên cứu hơn nữa mới làm sáng tỏ được. Điểm yếu đáng kể duy nhất của cuốn sách là đôi khi chuyển chủ đề quá nhanh, nhảy từ nơi này sang nơi khác đột ngột; với tôi nhẽ ra cuốn sách phải dài ít nhất 10 tập mới đủ. Những đoạn kể ngắn gọn, hấp dẫn về văn hóa Trung Quốc gợi mở đề tài cho loạt tác phẩm nghiên cứu sâu rộng hơn về toàn bộ Con đường tơ lụa.

Tác giả Dunn kết thúc cuốn sách bằng lời kêu gọi các nhà sử học tiếp tục tìm kiếm và khám phá những nơi lẽ ra phải có bằng chứng lịch sử nhưng vẫn còn đang thiếu. Cuộc sống của phụ nữ trong lịch sử có thể đã bị bỏ qua hoặc coi nhẹ, do các sử gia nam giới giai đoạn sơ khai không chú ý đến, nhưng phụ nữ luôn hiện diện và đồng hành cùng lịch sử nhân loại.

THE MISSING THREAD: A Women’s History of the Ancient World | By Daisy Dunn | Viking | 480 pp. | $35

Lyta Gold is an essayist and fiction writer, and the author of the upcoming “Dangerous Fictions: The Fear of Fantasy and the Invention of Reality.”

The Warrior Queen Who Carried a Head in a Bag, and Other Omissions

https://www.nytimes.com/2024/08/06/books/review/the-missing-thread-daisy-dunn.html

Piet Mondrian: Một họa sĩ ngăn nắp, một con người cực kỳ lập dị

nguồn: New York Times,

biên dịch: Takya Đỗ,

Một cuốn tiểu sử mới về một trong những họa sĩ tinh hoa nhất của thế kỷ 20.

Họa sĩ David Salle có lần viết – ông trích lời một người bạn – rằng ta có thể nhận ra một trong những bức tranh sơn dầu của Alex Katz nếu nó rơi khỏi máy bay ở độ cao hơn 9.000 mét. Câu này cũng đúng với họa sĩ Hà Lan Piet Mondrian (1872-1944). Những đường kẻ ô và những mảng màu vàng, đỏ và trắng chói sáng của ông có thể được nhận biết tức thì.

Cuốn tiểu sử mới “Mondrian: His Life, His Art, His Quest for the Absolute” (“Mondrian: Cuộc đời, Mỹ thuật, Cuộc kiếm tìm điều tuyệt đối”) của Nicholas Fox Weber là cuốn sách lớn và cực đẹp được ấn hành bởi nhà xuất bản Knopf, nơi đã và đang xuất bản những cuốn sách đẹp trong hơn một thế kỷ nay. Chỉ cần nhìn thoáng qua cuốn “Mondrian” là muốn sở hữu và trưng nó lên. Những gì bên trong cuốn sách lại có ưu điểm đa dạng hơn.

Là người trước đây từng viết về thân thế sự nghiệp của các họa sĩ Balthus và Le Corbusier, Weber vừa cho ra mắt một cuốn sách thiết yếu, ở khía cạnh đây là cuốn tiểu sử đầy đủ hiếm có về Mondrian, nhà họa sĩ ẩn dật phiêu du từ hội họa biểu hình sang trừu tượng hình học và trừu tượng màu sắc táo bạo, và trong quá trình đó trở thành một trong những họa sĩ tinh hoa của thế kỷ 20.

Độc giả tầm thường – như Samuel Johnson gọi bạn và tôi – có thể thấy 600 trang về Mondrian là rất nhiều Mondrian. Điều này đặc biệt đúng vì lối hành văn của Weber khá đơn sắc. Hết bức tranh này đến bức tranh khác được miêu tả chi tiết. Những miêu tả này là chất ru ngủ trong văn chương.

Độc giả này bắt đầu cảm thấy như mình đang nhá một mảnh gỗ. Mỗi khoảnh khắc đều bị giữ nhịp quá lâu. Song Mondrian là một người cực kỳ lập dị, và những chi tiết về sự hiện tồn của ông giống như người ngoài hành tinh khiến ta phải lật giở từng trang.

Cha ông là hiệu trưởng một trường học, một người theo đạo Tin lành Chính thống nghiêm khắc và khắt khe, không muốn con trai mình trở thành họa sĩ. Nhưng một trong những người chú của Mondrian là họa sĩ mỹ thuật công nghiệp thành đạt, người chú này đã dạy ông học và thúc giục ông.

Những năm khởi đầu sự nghiệp tại Amsterdam, Mondrian vẽ những bức tranh dễ bán để sống trong khi thu hẹp [tiêu điểm] và giản lược tác phẩm của mình, đặc biệt là trong những bức tranh ông vẽ những bông cúc đại đóa đơn sắc. Phong cách ngày càng trừu tượng của ông có nguồn gốc Lập thể.

Năm 1917, ông chung tay khởi lập tạp chí de Stijl (“Phong cách”) rất có ảnh hưởng của Hà Lan và trường phái nghệ thuật cùng tên. Đặc trưng của trường phái này là tuyệt đối sử dụng những đường thẳng và màu cơ bản; tìm kiếm sự hài hòa thông qua bố cục và sự đơn giản.

Mondrian rời Amsterdam đến Paris rồi đến London. Ông là người theo chủ nghĩa bài Do Thái nhưng dù vậy vẫn chẳng vui gì khi bị đội quân xâm lăng của Hitler buộc phải rời khỏi cả hai thành phố đó. Ông chuyển đến Manhattan năm 1940, nơi ông sống suốt phần đời còn lại, ngày càng nổi tiếng và làm lu mờ các đối thủ. Thế nhưng ông đã phải vật lộn về mặt tài chính cho đến gần cuối đời.

Weber viết Mondrian “chưa bao giờ tỏ ra tự phụ dù chỉ là mảy may”. Bình luận này khó mà tương đồng với nội dung cuốn “Mondrian” được. Đây là cuốn sách nhắc nhở ta về quan hệ gần gũi đến mức nguy hiểm giữa phẩm giá và tính tự đắc. Mondrian sống như một vị sứ thần từ vương quốc của những quan niệm tức cười.Ông say mê thuyết duy linh, tướng số học và những chế độ ăn kiêng dị thường. Ông không có óc hài hước và hiếm khi mỉm cười. Cách khiêu vũ kỳ cục của ông khiến người khác cười sau lưng ông. "Ông chỉ di chuyển mỗi đôi chân và giữ cho phần còn lại của cơ thể cứng ngắc, cái đầu nghểnh lên", tác giả viết.

Mondrian không tin tưởng những viên đá vì đồ ăn lạnh không tốt cho sức khỏe. Ông đứng thẳng như tượng và dáng vẻ luôn chỉn chu gọn ghẽ, từ chối cởi áo khoác khi đi cùng người khác ngay cả trong những đêm nóng nực. Ông rất hay độc thoại không ai hiểu nổi và nói những câu kiểu-Garbo như "Dường như anh không hiểu rằng tôi muốn được một mình". Đưa ông vào những tình huống giao tế nhất định chẳng khác gì ném một con mèo xuống bể bơi. Có lần ông bước vào một căn phòng, nheo mũi và nhận xét với chủ nhà rằng "Trong này bốc mùi cũ kỹ".

Mondrian nổi tiếng vì đặt lên môi phụ nữ những nụ hôn kỳ cục, mạnh mẽ và một chiều, có khi kéo dài đến 30 phút. Thế nhưng ông thường cảm thấy phụ nữ là kỳ đà cản mũi đàn ông; nữ giới là "kẻ thù của tinh thần". Có lần ông nhận xét: "Mỗi chút tinh dịch bị xài phí là một kiệt tác bị mất".

Ông xem ra là người vô tính nhưng lại có một loạt tình bạn thân thiết với những người trẻ tuổi đẹp trai. Một số trong những mối quan hệ này có thể là quan hệ thể xác.

Mondrian “từ bỏ màu sắc tự nhiên để đến với màu sắc tinh khiết”, như ông phát biểu trong một bài luận năm 1941. Ông ác cảm với màu sắc tự nhiên đến nỗi ít nhất có ba lần, lúc ăn trưa với bạn bè, ông từ chối ngồi quay mặt ra cửa sổ vì sợ rằng sẽ buộc phải nhìn vào một mẩu nhỏ nhất của một cội cây. Weber lập luận, mà chẳng làm cho ai tin được, rằng điều này là do ông yêu thiên nhiên quá đỗi. Việc phát hiện ra băng keo cách điện đã thay đổi cuộc đời của Mondrian. Trước đó, ông đã mất rất nhiều thời giờ để vẽ, tẩy xóa và di chuyển các đường kẻ trong tác phẩm của mình.

Những căn hộ nhỏ và sơ sài của ông được thiết kế để trông giống như những bức tranh của ông, và ông hiếm khi rời khỏi đó. Ông là người theo thuyết duy ngã, người có thể lao đè lên một quả lựu đạn mà chẳng vì ai cả. Ông có một bản ngã phải được trưng bày tại bảo tàng Smithsonian, trong một chiếc hộp sáng trưng.

Ở ông có điều gì đó như đứa trẻ bị lạc lối, một nét mà cả nhà tài phiệt Howard Hughes và Michael Jackson đều có. Patricia Highsmith có lẽ đã đúng khi bà nhận xét trong nhật ký: "Những nghệ sĩ vĩ đại nhất luôn có tính trẻ con."

Bạn phải tiếp cận cuốn sách này với óc hài hước vì Weber, giống như nhân vật chính của ông, rất ít hoặc không hài hước chút nào. Ông chỉ trích những người thậm chí chỉ nhẹ nhàng phê phán tài năng mỹ thuật hoặc tính cách của Mondrian.

Tác phẩm quan trọng hơn cuộc đời, nhưng cuộc đời đó là thế. Weber đã khiến cho câu chuyện này được kể ra, dù có phần khập khiễng, và ông đính chính lại những lỗi đã vô tình lọt vào những câu chuyện khác. Ông là người giỏi truy tìm dấu hiệu ảnh hưởng của Mondrian, không chỉ đối với các họa sĩ khác mà còn đối với các kiến ​​trúc sư. Chẳng hạn như ta khó có thể tưởng tượng ra kiến trúc sư đại tài Frank Lloyd Wright nếu thiếu Mondrian.

Sức lôi cuốn của Mondrian không có dấu hiệu suy giảm. Năm 2022, một trong những bức tranh của ông được bán với giá 51 triệu USD. Đôi khi, những người đã mua tranh của ông không biết phải treo chúng như thế nào. Phía nào với màu sắc và hình học thuần túy phải được treo lên trên?

MONDRIAN: His Life, His Art, His Quest for the Absolute | By Nicholas Fox Weber | Knopf | 639 pp. | $40

Dwight Garner has been a book critic for The Times since 2008, and before that was an editor at the Book Review for a decade. 

Piet Mondrian: An Orderly Painter, a Deeply Eccentric Man 

https://www.nytimes.com/2024/10/28/books/review/piet-mondrian-biography.html

Nếu bạn muốn tìm hiểu tại sao nền dân chủ đang bị đe dọa, hãy đọc cuốn sách này

nguồn: New York Times,

biên dịch: Nguyễn Quỳnh Anh,

Trong“Black Pill” (Viên thuốc đen), nhà báo Elle Reeve cho thấy tư tưởng cực hữu ngày trước từng bị gạt ra bên lề giờ đây đã trở thành xu hướng chính thống.

Theo Elle Reeve, cuộc tuần hành Unite the Right năm 2017 tại Charlottesville là cột mốc đánh dấu sự chuyển biến từ thời kỳ quá khứ, khi các hệ tư tưởng thù hận âm thầm tập hợp không ai chú ý, sang đến hiện tại chúng ta đang sống.

Nếu từng xem video về cuộc tuần hành Unite the Right năm 2017, trong đó hàng trăm thanh niên mặc quần kaki diễu hành trên đường phố Charlottesville, bang Virginia, hô vang khẩu hiệu "Người Do Thái không được thay thế chúng ta", rồi một kẻ lái chiếc xe Dodge Challenger đâm vào nhóm người phản đối, rất có thể đó là video do Elle Reeve thực hiện.

Thời điểm đó, tác giả là nhà báo (làm việc tại Vice News, hiện nay đang làm tại CNN) đã theo dõi phong trào cực hữu trong khoảng bốn năm; trước vụ Charlottesville, phong trào này thường bị coi là cực đoan và gạt ra bên lề không ai thèm chú ý, vậy nên biên tập viên tờ báo rõ ràng không thật sự muốn cử Reeve đi đưa tin.

Reeve khắc họa sự trỗi dậy của chủ nghĩa cực hữu trong “Black Pill”, tác phẩm có giọng kể lạnh lùng nhưng sâu sắc, theo dấu những hình ảnh vui đùa ngớ ngẩn trên internet, chiến thắng năm 2016 của Donald Trump, độ cuốn hút của thuyết âm mưu QAnon, và đỉnh điểm là vụ hỗn loạn ở Điện Capitol. Theo tác giả Reeve, vụ việc Charlottesville là mốc đánh dấu sự chuyển biến từ thời kỳ quá khứ, khi các hệ tư tưởng thù hận âm thầm tập hợp không ai chú ý, sang đến hiện tại chúng ta đang sống. Nếu muốn tìm hiểu vì sao nền dân chủ tự do ngày càng có cảm giác như đang thất thế, và vì sao chủ nghĩa da trắng thượng đẳng, sự kỳ thị phụ nữ, chủ nghĩa bài Do Thái và kỳ thị người đồng tính đang gia tăng, hãy đọc cuốn sách này.

Reeve bắt đầu đưa tin vào khoảng năm 2013, nhưng văn hóa internet tác giả miêu tả đã bắt đầu ít nhất một thập kỷ trước đó, khi một thiếu niên hack một trang web tiếng Nhật để tạo ra 4chan, diễn đàn trực tuyến tiếng Anh. Trang web này cho phép người dùng đăng hình ảnh ẩn danh, và không bao lâu sau, nó là nơi trú ẩn cho nội dung khiêu dâm và meme đồi trụy. Cuối cùng, nhà phát triển trang web thấy khó chịu, nên bắt đầu chặn những nội dung tồi tệ nhất, đặc biệt là trong sự kiện có tên Gamergate, là chiến dịch quấy rối hàng loạt nhắm vào phụ nữ trong ngành công nghiệp trò chơi điện tử.

Vì Reeve theo đuổi câu chuyện này từ trước khi nó được đại chúng chú ý, nên tác giả giành được sự tin tưởng của những kẻ cầm đầu, họ sẵn sàng chia sẻ kế hoạch và động cơ của mình — dù đôi khi cũng quấy rối và đe dọa cô. Đến năm 2021, tác giả viết, "cảm giác như chúng tôi là những cựu chiến binh từng chiến đấu ở hai chiến tuyến đối lập. Ít người trên thế giới này chứng kiến sự kiện tương tự. Vì vậy, khi tôi gọi điện đề nghị phỏng vấn, họ rất dễ dàng đồng ý." Do đó, câu chuyện của tác giả trở nên đặc biệt chân thật và gần gũi.

Sau vụ Gamergate, nhiều người dùng chuyển sang 8chan, nơi ai cũng có thể đăng lên mọi thứ. Richard Spencer, kẻ theo chủ nghĩa da trắng thượng đẳng, là diễn giả chính tại sự kiện Unite the Right, là một trong số nhiều người tìm thấy cộng đồng của hắn — thường là nam giới trẻ bị cô lập, tức giận và cô đơn — trên mạng.

Steve Bannon, từng điều hành trang web Breitbart và cựu chiến lược gia trưởng của Trump, hiểu rằng bạn có thể "kích hoạt đội quân ấy", đó chính xác là những gì họ đã làm. Đây là những người, theo cách nói của cộng đồng mạng, đã nuốt "viên thuốc đỏ" lấy cảm hứng từ phim "Ma trận" và thấy được "sự thật".

Có thể họ tin rằng hệ thống xã hội này bị người Do Thái thao túng, hoặc bình đẳng chủng tộc sẽ làm suy yếu chủng tộc da trắng, hoặc Hillary Clinton đứng đầu một tổ chức ấu dâm. Nhưng cuốn sách tỉ mỉ chỉ ra, những niềm tin đó đã dẫn đến các hành động thực tế, như xả súng tại một tiệm pizza, hoặc tấn công vào hệ thống bỏ phiếu bầu cử và đánh cắp phần mềm.

Theo Reeve miêu tả, một mối nguy hiểm thậm chí còn đang sợ hơn đến từ ‘viên thuốc đen’ của chủ nghĩa hư vô. Uống viên thuốc đó "cho phép bạn biện minh cho bất kỳ hành động nào: tàn ác, đe dọa, bạo lực". Tác giả viết, "nếu hành động của bạn gây thêm nhiều bạo lực và hỗn loạn, thì càng tốt, vì như thế sẽ giúp chấm dứt chế độ tham nhũng". Tác giả chỉ ra tư tưởng kiểu này có thể dẫn đến Charlottesville, các vụ thảm sát ở Charleston, Pittsburgh, El Paso và Orlando. Có thể dẫn đến tôn sùng Putin. Hoặc tôn vinh Trump.

Trong tất cả nguồn tin của Reeve, người hấp dẫn nhất là Fredrick “Fred” Brennan, người sáng lập ra 8chan. Brennan cũng quản trị một cộng đồng dành cho những người đàn ông ‘incel’ (là trạng thái độc thân không tình nguyện, ko thể tìm thấy đối tác lãng mạn hoặc tình dục dù rất mong muốn) (Elliot Rodger, kẻ gây ra thảm sát ở Isla Vista, California, nhằm mục đích trả thù phụ nữ vì từ chối hắn và làm hại những người đàn ông hấp dẫn về mặt tình dục, đã trở thành nhân vật anh hùng của nhóm người này.)

Bị liệt phải ngồi xe lăn vì mắc bệnh bẩm sinh, Brennan cũng là người ủng hộ thuyết ưu sinh trong nhiều năm, khẳng định những người khuyết tật nên bị triệt sản, và bày tỏ nỗi tức giận vì cho rằng chính mẹ ruột anh ta không nên sinh anh ta ra đời.

Nhưng rồi anh ta thay đổi. Ban đầu anh này là người theo chủ nghĩa tự do ngôn luận tuyệt đối, tin rằng bản thân đang tạo ra một sân chơi cho các ý tưởng, và những tư tưởng tuyệt vời nhất sẽ vươn lên hàng đầu. Sau đó cũng chính anh ta tuyên bố trang 8chan nên chấm dứt. Từ đó cho thấy người ta có thể thay đổi, phi cực đoan hóa bản thân mình.

Tuy nhiên, dù đã ngừng quản lý 8chan từ năm 2016, Brennan chỉ là một cá nhân. Và ngay sau đó, 8Chan chuyển sang chủ sở hữu mới đổi tên thành 8kun, cuối cùng trở thành hang ổ của nhóm QAnon.

Những ảo tưởng tập thể đó, dù có vẻ hết sức điên rồ — tin rằng có nhà nước ngầm tồn tại trong chính phủ, được đám người nổi tiếng và lãnh đạo doanh nghiệp hỗ trợ, điều hành một mạng lưới buôn người tôn thờ quỷ Satan — vẫn tiếp tục lây nhiễm vào tâm trí con người cả trên internet lẫn ngoài đời thực. Nếu, như tác giả Reeve tuyên bố, "tư tưởng cực hữu về cơ bản đã chết", thì đó chỉ có nghĩa là rất nhiều ý tưởng và nỗi ám ảnh của tư tưởng này đã trở thành chính thống chứ không còn bị coi là cực đoan.

BLACK PILL: How I Witnessed the Darkest Corners of the Internet Come to Life, Poison Society, and Capture American Politics | By Elle Reeve | Atria Books | 283 pp. | $29.99

Sue Halpern is a scholar in residence at Middlebury College and the author of eight books, including the forthcoming “What We Leave Behind.”

If You Want to Understand Why Democracy Is Under Attack, Read This Book

https://www.nytimes.com/2024/07/30/books/review/ellen-reeve-black-pill.html