Di sản bị lãng quên của W.E.B Du Bois
Khi nhà xã hội học W.E.B Du Bois qua đời năm 1963, tờ The New York Times trong cáo phó chỉ nhắc đến vài cuốn sách của ông, nhưng không hề đề cập tới tác phẩm đồ sộ hơn 600 trang Black Reconstruction in America xuất bản năm 1935. Cuốn sách này là một cột mốc học thuật, chỉ ra nguyên nhân thực sự của Nội chiến là chế độ nô lệ, đồng thời khẳng định giai đoạn Tái thiết sau chiến tranh – khi người da đen được hưởng quyền dân sự và chính trị – là “nỗ lực vĩ đại nhất để mang lại dân chủ cho hàng triệu người lao động mà thế giới từng chứng kiến.”
Tuy nhiên, như Eric Foner nhắc lại trong tuyển tập tiểu luận Our Fragile Freedoms, Du Bois bị gạt ra khỏi giáo trình trong thời kỳ Jim Crow. Sách giáo khoa gọi Tái thiết là “sự cai trị của người da đen” và ca ngợi những “người cứu rỗi” da trắng, những kẻ dùng bạo lực để ngăn chặn người da đen bỏ phiếu, tham chính và sở hữu tài sản. Giới sử học chính thống thời đó còn khẳng định nô lệ không phải nguyên nhân chính của cuộc chiến, mà đổ lỗi cho miền Bắc vì can thiệp quyền bang, áp đặt thuế quan cao và cổ vũ phong trào bãi nô. Mọi lý thuyết đều được tạo ra để né tránh sự thật hiển nhiên: chính chế độ nô lệ dẫn tới cuộc chiến đẫm máu nhất trong lịch sử Mỹ.
Những tranh luận mới về di sản nô lệ
Ngày nay, cuộc tranh luận về nguyên nhân Nội chiến đã phần nào ngã ngũ. Nhưng thay vào đó là những câu hỏi mới còn gai góc hơn: Liệu chế độ nô lệ có phải nền tảng cho sự thịnh vượng kinh tế Mỹ? Chủ nghĩa da trắng thượng đẳng có ăn sâu trong câu chuyện quốc gia? Liệu nước Mỹ đã thoát khỏi bóng ma của nô lệ – hay có thể thoát nổi?
Trong gần 60 bài điểm sách và xã luận tập hợp trong Our Fragile Freedoms, Foner đưa ra quan điểm của mình trước những câu hỏi ấy. Với tư cách nhà sử học đoạt giải Pulitzer, chuyên sâu về Nội chiến và Tái thiết, Foner được xem là người kế thừa học thuật hiện đại của Du Bois.
Ông khẳng định: “Hơn bất kỳ thể chế nào khác, đồn điền nô lệ đã chống lưng cho sự mở rộng quyền lực phương Tây.” Khi đọc Many Thousands Gone của Ira Berlin, ông nhận xét: “Trong một đế chế dựa trên nô lệ, mọi người, ở một khía cạnh nào đó, đều là thành viên của xã hội nô lệ.” Theo Foner, thấu hiểu điều này là bước đầu tiên để vượt qua những chia rẽ và bất bình đẳng – di sản dai dẳng nhất của chế độ nô lệ.
Khoảng cách với dự án 1619
Có lẽ vì lập trường ấy, Foner từng được mời tham gia tư vấn cho Dự án 1619 của The New York Times, nhằm truy nguyên “sự khai sinh thật Mỹ” của Mỹ từ năm 1619, khi những người châu Phi đầu tiên bị đưa đến đây làm nô lệ. Dự án khẳng định âm nhạc, hệ thống tư pháp hình sự, thậm chí cả nạn kẹt xe đều bắt nguồn từ nô lệ và phân biệt chủng tộc.
Điều đáng chú ý là Foner lại không nhắc đến dự án này trong sách mới. Có lẽ ông có phần dè dặt với những tuyên bố quyết liệt. Trong một cuộc phỏng vấn năm 2019, Foner từng ca ngợi dự án, nhưng nhẹ nhàng phản đối nhận định của Nikole Hannah-Jones “chủ nghĩa phân biệt chủng tộc chống người da đen nằm trong DNA của nước Mỹ.” Ông cho rằng ví von sinh học này nguy hiểm, bởi DNA thì không thể thay đổi. Với Foner, lịch sử Mỹ không hề “được định trước.”
Ông nhấn mạnh: nước Mỹ không bị số phận trói buộc phải vĩnh viễn duy trì chủ nghĩa da trắng thượng đẳng, cho dù lịch sử có u ám thế nào. Đồng thời, ông cũng bác bỏ quan điểm lạc quan quá mức “tinh thần Mỹ” tất yếu dẫn đến tự do, bình đẳng. Những quyền lợi xã hội hôm nay, theo Foner, đến từ “những cuộc đấu tranh của quá khứ” chứ không phải quà tặng tự nhiên của lịch sử.
Tái thiết – nền móng của một nước Mỹ mới
Foner đặc biệt tìm thấy niềm hy vọng trong thời kỳ Tái thiết, mà ông gọi là lần sáng lập thứ hai của nước Mỹ. Sau Nội chiến, những người da đen được tự do đã cùng người da trắng viết lại hiến pháp các bang miền Nam, lập ra bệnh viện, trại mồ côi, và hệ thống trường công đầu tiên của khu vực. Ba tu chính án – bãi bỏ nô lệ, công nhận quyền công dân theo nơi sinh và bảo đảm quyền bình đẳng pháp lý – đã làm biến đổi đất nước một cách căn bản.
Theo Foner, đây mới là thời điểm định hình nên nước Mỹ hiện đại, chính là “một cuộc cách mạng mang lại sự khai sinh tự do mới” mà Lincoln từng nói đến. Không phải 1776 hay 1619, mà 1865 mới là bước ngoặt kiến tạo nên bản sắc Mỹ.
Nhiều nhà sử học, như Stephen Kantrowitz với More Than Freedom, nhấn mạnh những thất bại của thời kỳ này khi Tái thiết nhanh chóng bị thay thế bằng Jim Crow. Nhưng Foner bác bỏ ý kiến cho rằng đây chỉ là “một khúc quanh nhỏ.” Ông coi tái thiết như mảnh đất gieo hạt cho mọi phong trào tự do sau này. Chính các luật sư dân quyền thế kỷ 20 đã dựa vào Tu chính án 14 để hợp pháp hóa hôn nhân đồng giới và tích hợp trường học. Martin Luther King Jr. cũng từng gọi tái thiết là “giai đoạn sáng tạo nhất trong lịch sử người da đen Mỹ.”
Tranh luận về vai trò sử gia
Trong tiểu luận cuối cùng, khi bàn về cuốn A Great Disorder của Richard Slotkin, Foner đặt ra câu hỏi: sử gia có nên góp phần tạo dựng huyền thoại quốc gia? Slotkin kêu gọi một “câu chuyện chung” để hàn gắn đất nước, nhưng Foner phản đối. Ông tin vai trò của sử gia là nhìn thẳng vào sự thật, phân tích con đường mà quốc gia đã đi, thay vì thêu dệt những “huyền thoại.”
Tuy nhiên, ngay cả Foner cũng khó thoát khỏi việc kiến tạo câu chuyện. Khi gọi Tái thiết là “lần sáng lập thứ hai,” ông cũng đưa ra một huyền thoại mới: một bản truyện gốc của Mỹ tập trung vào những cải cách chống nô lệ trong hiến pháp, vượt lên cả tưởng tượng của Jefferson và Washington. Như ông viết trong một xã luận được in lại trong sách: “Tái thiết buộc chúng ta phải nghĩ về xã hội mà chúng ta muốn nước Mỹ trở thành.”
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment