Trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu hỗn loạn, căng thẳng địa phương gia tăng và niềm tin vào vai trò lãnh đạo của phương Tây đang suy giảm, hai cuốn sách gần đây – The Once and Future World Order của Giáo sư Amitav Acharya và The Golden Road của Sử gia William Dalrymple – đưa ra một cách nhìn đầy khích lệ: hãy học từ lịch sử. Với góc nhìn học thuật và tinh thần khám phá, họ cho rằng, trật tự thế giới không phải lúc nào cũng dựa trên quyền lực phương Tây. Thay vào đó, những nền văn minh khác cũng từng đóng vai trò trung tâm trong việc kết nối nhân loại qua thương mại, tôn giáo, tri thức và ngoại giao.
Amitav Acharya và khái niệm "Trật tự đa cực"
 |
| Cuốn sách The Once and Future World Order của Giáo sư Amitav Acharya |
Giáo sư Acharya, chuyên gia quan hệ quốc tế tại Đại học American, mở đầu bằng một lời cảnh tỉnh: thế giới đang đối mặt với sự sụp đổ của trật tự hiện hữu do phương Tây kiến tạo, nhưng đó không phải là tận thế. Từ Sumer và Ai Cập cổ đại đến Trung Hoa, Ấn Độ và thế giới Hồi giáo, ông cho thấy lịch sử từng tồn tại những cấu trúc quyền lực và ngoại giao đa dạng, thậm chí có phần cởi mở và hòa bình hơn hiện nay.
Acharya lập luận rằng ảnh hưởng quá mức của phương Tây – bắt đầu từ thời kỳ thực dân – đã khiến thế giới đánh mất ký ức về các mô hình trật tự thay thế. Ông đặc biệt phản bác tư duy tiến bộ dựa trên tiêu chuẩn văn minh Hy-La, đồng thời ca ngợi đóng góp của các nền văn hóa khác như Ấn Độ cổ đại, Ba Tư, Mông Cổ và thổ dân châu Mỹ.
Dù không vẽ nên viễn cảnh lý tưởng về một tương lai trật tự toàn cầu, Acharya tin rằng một hệ thống "đa tâm điểm" (multiplex order) – do nhiều trung tâm quyền lực như Moscow, Delhi, Bắc Kinh, Brussels và Washington đồng dẫn dắt – có thể giảm bớt xung đột, bất công và tạo cơ hội hợp tác toàn diện hơn.
William Dalrymple và hành trình Ấn Độ trên "Con đường vàng"
 |
| Cuốn sách The Golden Road của Sử gia William Dalrymple |
William Dalrymple – cây bút sử học lừng danh của Anh – mang đến một chuyến du hành quyến rũ qua lịch sử tương tác giữa Ấn Độ và phần còn lại của châu Á qua tác phẩm The Golden Road. Thay vì kể lại quá khứ như những sự kiện rời rạc, ông tái hiện một "Indosphere" – vùng ảnh hưởng văn hóa và ngôn ngữ của Ấn Độ kéo dài từ Kandahar đến Java, phát triển rực rỡ từ thế kỷ 3 TCN đến thế kỷ 13 sau CN.
Ông khởi đầu bằng đế chế Maurya và vị vua Ashoka vĩ đại, người chuyển hóa từ chiến binh thành nhà truyền giáo Phật giáo. Từ đó, Mahayana Phật giáo lan rộng sang Trung Hoa nhờ các học giả và nhà dịch thuật Trung Quốc du học tại Ấn Độ. Cùng thời, tiếng Sanskrit trở thành ngôn ngữ của quyền lực chính trị tại Đông Nam Á, còn các thương nhân Nam Ấn dựng nên các hội thương mại xuyên bán đảo Mã Lai và cưới hỏi với người Khmer.
Bên cạnh đó, vùng Trung Á Hồi giáo, vốn từng là đất Phật, trở thành cầu nối đưa kiến thức Ấn Độ – như số 0, bàn cờ vua – đến Đế chế Abbasid tại Baghdad. Những đóng góp đó tiếp tục chảy vào châu Âu khi các học giả Hồi giáo và Thiên Chúa cùng dịch các bản văn cổ điển tại Tây Ban Nha, dọn đường cho sự tiếp nhận của phương Tây. Đỉnh điểm là khi Fibonacci đưa hệ thống số Hindu-Arabic và đại số vào đại học Ý với tác phẩm Liber Abaci.
Lịch sử sống động và những khoảng tối bị lược bỏ
Dalrymple không chỉ là sử gia mà còn là người kể chuyện. Ông dẫn độc giả qua những di tích ít người biết như ngôi đền bên bờ biển Chennai khắc hình mèo giảng đạo cho chuột, hay tấm bảng sáp của lính La Mã ghi lại đơn hàng tiêu thụ hạt tiêu Ấn để cải thiện bữa tối tại vùng biên nước Anh.
Tuy nhiên, sự hấp dẫn ấy đi kèm với sự thiếu sót học thuật. Dalrymple thường làm nhẹ các vấn đề như sự biến mất của Phật giáo khỏi Ấn Độ – vốn là hệ quả của chủ nghĩa tôn giáo cực đoan và chế độ đẳng cấp – hay xu hướng bài ngoại sau thời kỳ Ghurid. Thay vì phân tích các yếu tố nội tại khiến "Indosphere" suy yếu, ông hy vọng Ấn Độ có thể một lần nữa "thay đổi thế giới".
Lịch sử như la bàn tương lai?
Với Acharya, hy vọng ấy là hoàn toàn có cơ sở. Ông tin rằng nếu thế giới chấp nhận một trật tự đa cực – nơi không ai giữ độc quyền đạo đức hay sức mạnh – thì chúng ta có thể tái thiết lập những mô hình hợp tác đã từng tồn tại. Lịch sử, theo ông và Dalrymple, là minh chứng cho khả năng cộng tồn giữa các nền văn hóa, bất chấp chiến tranh, xung đột và dị biệt.
Tuy vậy, cả hai tác phẩm không thể trấn an những lo ngại hiện tại từ Kyiv đến Islamabad, từ Ottawa đến Đài Bắc. Bởi lịch sử không chỉ là kho bài học, mà còn là tập hợp vô vàn ví dụ phản đề. Như triết gia Kautilya từng cảnh báo: Nếu không có một quyền lực trung tâm đủ mạnh, xã hội sẽ rơi vào “matsyanyaya” – luật của loài cá: cá lớn nuốt cá bé.
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment