 |
| Mục sư Tiến sĩ Martin Luther King Jr. cởi giày trước khi vào đền thờ Mahatma Gandhi ở New Delhi năm 1959 |
Hành trình thức tỉnh tư tưởng của Martin Luther King Jr
Tháng 2 năm 1959, Mục sư Martin Luther King Jr. cùng vợ – Coretta Scott King – và người bạn thân Lawrence Reddick khởi hành chuyến đi sáu tuần đến Ấn Độ, qua London, Paris, Beirut, Jerusalem và Cairo. Đây không chỉ là hành trình thăm viếng, mà là một cuộc khai sáng tinh thần: King trực tiếp học hỏi và thấu hiểu sâu sắc hơn triết lý bất bạo động của Mahatma Gandhi, đồng thời nhận ra quy mô toàn cầu của cuộc đấu tranh vì công lý và phẩm giá con người trong bối cảnh phân biệt chủng tộc và chủ nghĩa đế quốc.
Khi trở về nhà thờ Dexter Avenue Baptist ở Montgomery, Alabama – nơi ông chỉ vừa bước sang tuổi 30 – King thuyết giảng bài giảng nổi tiếng, khuyên tín đồ đối diện với “nỗi đau của những hy vọng tan vỡ và giấc mơ sụp đổ”. Chính bài giảng này trở thành nguồn cảm hứng cho tựa đề của cuốn sách Shattered Dreams, Infinite Hope (Giấc mơ tan vỡ, niềm hy vọng vô tận) của Brandon M. Terry – một công trình học thuật vừa sâu sắc, vừa đầy tính thách thức với những quan niệm cố hữu về phong trào dân quyền Mỹ.
Khi ký ức trở thành “đền thờ” và “gánh nặng”
Brandon M. Terry, giáo sư ngành khoa học xã hội tại Đại học Harvard, cho rằng phong trào dân quyền hiện nay bị “đóng khung” trong hai thái cực: được tôn vinh như biểu tượng đạo đức tối thượng hoặc bị coi là thất bại không cứu vãn nổi. Ông chỉ ra nước Mỹ hiện sống trong nghịch lý kép – nơi “tòa đền tưởng niệm khổng lồ về dân quyền” được xây dựng song song với “chế độ bất bình đẳng hậu Jim Crow” vẫn kiên cố tồn tại.
Theo Terry, di sản của phong trào dân quyền đang bị sử dụng cho những mục đích chính trị đối nghịch nhau: lúc được tán dương, lúc bị tấn công, lúc bị quên lãng. Ông mời độc giả nhìn lại phong trào không chỉ như một chuỗi biểu tượng – từ Rosa Parks đến cuộc tuần hành ở Washington – mà như một “khuôn mẫu tư duy” để hiểu về công dân, dân chủ, tự do và bất tuân dân sự. Ông viết: “Bằng cách tái tư duy phương pháp diễn giải, ta có thể nhận ra sợi dây liên kết ẩn giữa triết học chính trị, diễn ngôn, trí tưởng tượng lịch sử và tự sự.”
Sự khủng hoảng của thẩm quyền và giấc mơ Mỹ
Terry cho rằng chúng ta đang trải qua khủng hoảng thẩm quyền trong đời sống chính trị người Mỹ gốc Phi và chủ nghĩa tự do nói chung. Những câu chuyện từng được xem là “chuẩn mực” để hiểu phong trào dân quyền đang mục ruỗng. Ông chỉ ra hai kiểu diễn giải thống trị hiện nay – cả hai đều không đủ sức soi sáng hiện thực.
Kiểu thứ nhất là “huyền thoại lãng mạn”: coi phong trào dân quyền như sự hoàn thiện tự nhiên của lý tưởng Mỹ, hành trình từ bóng tối đến ánh sáng. Từ bộ sử đồ sộ của Taylor Branch đến những bài phát biểu của Tổng thống Barack Obama, hình ảnh này được tô vẽ như bản hùng ca đạo đức – nhưng theo Terry, “nó đã mất sức nắm giữ tâm trí công chúng. Những anh hùng ấy, khi được kể lại, như thể đã được ướp xác.”
Ngược lại, trường phái Afropessimism – đại diện bởi Frank B. Wilderson III hay Calvin Warren – lại nhìn thấy trong phong trào dân quyền một thất bại toàn diện. Họ cho rằng xã hội Mỹ vẫn gắn chặt với căn tính chống người da đen, nô lệ không bao giờ thật sự được giải phóng. Terry cho rằng lập luận này dù sắc bén nhưng sa đà vào bi kịch và bi quan tột độ: “Những ai khát khao biến cuộc sống tư sản nhàm chán thành bi kịch anh hùng của quá khứ da đen, sẽ dễ tìm thấy nơi Afropessimism một thứ hòa âm giữa chủ nghĩa vị kỷ, nỗi đau và định mệnh.”
“Cái bi kịch” – lối thoát của lý trí và niềm tin
Terry đề xuất một cách nhìn thứ ba – dựa trên triết lý của Martin Luther King về “cái bi kịch trong đời sống”. Đó là cách nhìn “không phủ nhận hy vọng, nhưng từ chối sự lạc quan dễ dãi”. Tragedy, theo ông, chính là khuôn khổ để con người nhận ra rằng tiến bộ xã hội luôn phải đi cùng mất mát và mâu thuẫn.
Từ đó, ông tôn vinh các học giả của trường phái “long civil rights movement” – những người mở rộng biên độ thời gian, không gian và cách hiểu về phong trào dân quyền. Các nhà nghiên cứu như Jacquelyn Dowd Hall, Glenda Gilmore, Nikhil Pal Singh hay Thomas Sugrue không khởi đầu lịch sử từ phán quyết Brown v. Board of Education năm 1954 hay cuộc tẩy chay xe buýt ở Montgomery năm 1955, mà từ Thế chiến I, Đại Di cư và các phong trào quốc tế chống thực dân trước Thế chiến II.
Thay vì chỉ tập trung vào miền Nam, họ khai phá sức sáng tạo và nghị lực của những nhà hoạt động ở New York, Chicago hay Philadelphia – nơi tồn tại một hình thức “Jim Crow phương Bắc” ít được nhắc đến. Terry nhận xét: “Lịch sử phong trào dân quyền mở rộng không chỉ kéo dài mốc thời gian hay đa dạng hóa ký ức; nó còn khai quật những khả năng chính trị bị vùi lấp – đặc biệt là những cơ hội nảy sinh từ chủ nghĩa quốc tế, phong trào lao động và tư tưởng cải tổ tự do cánh tả.”
Từ Kant, Arendt đến những nhà tư tưởng hiện đại
Shattered Dreams, Infinite Hope không chỉ là một nghiên cứu lịch sử mà còn là tác phẩm triết học – nơi Terry đối thoại với hàng loạt tên tuổi lớn từ Immanuel Kant, Hannah Arendt cho đến Alessandro Ferrara hay Samuel Fleischacker. Sự phong phú học thuật này, đôi khi, khiến cấu trúc lập luận trở nên dày đặc và đòi hỏi người đọc phải theo sát.
Dù vậy, công trình vẫn là một đóng góp táo bạo của một học giả liên ngành, người dám phá bỏ các khung khái niệm cũ để định nghĩa lại ý nghĩa của phong trào dân quyền trong thế kỷ 21. Terry kỳ vọng độc giả sẽ không dừng lại ở cuốn sách, mà tiếp tục tìm đến các học giả khác như Marcia Chatelain, Keisha N. Blain hay Crystal Marie Moten – những người cũng góp phần làm sáng tỏ điều mà W.E.B. Du Bois gọi là “cuộc bao vây dài lâu” của người da đen trong hành trình giành lại nhân phẩm và quyền lực xã hội.
“Hy vọng bi kịch” trong thời đại bất an
Cuốn sách ra mắt đúng lúc hạ tầng liên bang nhằm thực thi luật dân quyền trong lĩnh vực nhà ở, việc làm, giáo dục và môi trường đang bị phá vỡ. Đồng thời, nhiều chính trị gia tìm cách xóa bỏ lịch sử phân biệt chủng tộc khỏi trường học, thư viện và bảo tàng. Trong bối cảnh ấy, Terry kết thúc bằng lời kêu gọi thực hành “hy vọng bi kịch” – thái độ nhận thức rõ sự mong manh của tự do, nhưng vẫn kiên định tin vào khả năng hành động, vào tính ngẫu nhiên của lịch sử và sức mạnh của đoàn kết.
Ông viết: “Khó khăn nhất là chấp nhận khả năng rằng ta vẫn chưa sống trong thế giới tồi tệ nhất, và trách nhiệm của ta là ngăn chặn thảm họa chưa xảy ra.” Câu nói ấy vang lên như lời cảnh tỉnh không chỉ cho người Mỹ, mà cho bất cứ xã hội nào đang vật lộn với ký ức quá khứ và nỗi sợ tương lai.
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment