Vì sao con người ám ảnh với bóng ma?

Trong cuốn sách Ghosted, tác giả Alice Vernon khai thác khát vọng muôn thuở của con người muốn vén màn bí ẩn để tiếp xúc với cõi âm – cùng những kẻ môi giới, kẻ lừa đảo và những người tin tưởng tuyệt đối đã biến điều này thành một ngành công nghiệp tồn tại bền vững suốt nhiều thế kỷ.

Khởi nguồn từ bi kịch và nhu cầu kết nối

Năm 1908, nhà báo người Ireland W.T. Stead mất đi người con trai yêu dấu, Willie, vì bệnh tật. Một năm sau, ông xuất bản cuốn sách kể lại trải nghiệm liên lạc với con trai thông qua một nhà ngoại cảm. Stead khẳng định Willie nói chuyện với ông hệt như lúc còn sống, thậm chí tiết lộ những chi tiết riêng tư chỉ gia đình mới biết. “Sau lần này, tôi không thể nghi ngờ nữa,” Stead viết.

Tuy nhiên, sự hoài nghi lại chính là cốt lõi trong Ghosted. Vernon – giảng viên đại học chuyên về cận tâm lý, rối loạn giấc ngủ và tiểu thuyết kinh dị – quan tâm nhiều hơn đến “săn ma”, nỗ lực hiện đại nhằm ghi lại những tiếp xúc với thế giới bên kia.

Thời kỳ cực thịnh của Thuyết Tâm linh

Câu chuyện bắt đầu với phong trào Thuyết Tâm linh thế kỷ XIX, dựa trên niềm tin ý thức tồn tại sau khi cơ thể qua đời. Trong thời kỳ Victoria, phong trào này phát triển mạnh, vừa thu hút những kẻ lợi dụng nỗi đau mất mát để trục lợi, vừa bị giới hoài nghi nhiệt tình lật tẩy.

Tại Mỹ, các “doanh nhân siêu nhiên” nhanh chóng xuất hiện, tiêu biểu là chị em nhà Fox ở New York, những người khởi xướng trào lưu “gõ bàn gọi hồn” cuối thập niên 1840. Sau đó, hàng loạt nhà ngoại cảm khai thác các hiện tượng như “từ trường động vật”, bay lơ lửng, giao tiếp tâm linh – tất cả đều thu phí – biến nỗi đau mất mát hậu Nội chiến Mỹ thành cơ hội kinh doanh.

Năm 1868, nhà Thuyết Tâm linh Emma Hardinge Britten đưa ra “Quy tắc cho vòng gọi hồn”: phòng phải thoáng mát, bàn gỗ để dẫn truyền, ánh sáng mờ, và tuyệt đối tránh sự hiện diện của những người bệnh tật hoặc nhàm chán. Tuy vậy, thị trường tang thương cạnh tranh khốc liệt buộc các nhà ngoại cảm liên tục sáng tạo: từ gõ bàn, họ tiến đến gọi hồn hiện hình, tạo “ectoplasm” (chất nhầy ma quái), mời gọi “hướng dẫn viên tâm linh” mang màu sắc phương Đông, thậm chí dựng lên hình ảnh Tổng thống Abraham Lincoln trong những bức ảnh mờ ảo.

Giữa niềm tin, sự lừa dối và khoa học

Dù nhiều màn trình diễn trông lố bịch với người hiện đại, Vernon nhấn mạnh ngay cả đương thời cũng có không ít người nghi ngờ. Các ảo thuật gia, trong đó có Harry Houdini, coi việc các nhà ngoại cảm dùng chiêu trò ảo thuật để moi tiền người đau khổ là điều không thể chấp nhận, nên tích cực vạch trần. Một số nhà khoa học cũng không chịu nổi “khoa học rởm” này và thậm chí lẻn vào các buổi gọi hồn ở London để phanh phui.

Thế nhưng, không ít trí thức lại xem giao tiếp với cõi âm chẳng khác gì việc sử dụng điện tín hay điện lực. Nhà tâm lý học William James từng dành nhiều năm nghiên cứu Thuyết Tâm linh với thái độ khoa học. Nhà hóa học William Crookes cũng bị cuốn hút khi chứng kiến Florence Cook – một thiếu nữ London – “hóa thân” thành hồn ma Katie King. Dù bị đồng nghiệp vạch mặt khi Katie chỉ là Cook khoác ga trải giường, Crookes vẫn giữ niềm tin mãnh liệt.

Không ít cuộc điều tra biến thành cái cớ để quấy rối, thậm chí lạm dụng các nữ ngoại cảm trẻ tuổi. Một số người trong cơn xuất thần còn thể hiện phản ứng cực khoái, càng làm gia tăng sự tò mò trong bối cảnh xã hội Anh vốn khắt khe về tình dục.

Từ nỗi đau chiến tranh đến ngành công nghiệp hiện đại

Ghosted hấp dẫn nhất ở những trang phân tích sự thay đổi quyền lực giữa các nhà ngoại cảm và người điều tra: từ nỗi đau mất mát của cha mẹ thời Thế chiến I, đến “giới săn ma” hiện đại – những người chủ yếu tìm kiếm lượt xem trên YouTube và danh tiếng cá nhân.

Tuy vậy, cuốn sách đôi lúc lan man: Vernon đi vào các ngõ ngách của “báo chí mạo hiểm” hay đưa ra giả thuyết thú vị nhưng dang dở, như chính sách nhà ở thời Thatcher khiến thiếu niên dễ bị “ám”, hay tội lỗi thuộc địa biến thành hiện tượng poltergeist.

Nhu cầu tin tưởng – bản chất của con người

Dù vậy, Vernon nhấn mạnh: những câu chuyện ma ám chưa bao giờ nhàm chán. Và có lẽ, chủ đề thật sự của Ghosted không phải là ma quái, mà là nhu cầu tin tưởng. Ở bất cứ thời kỳ nào, con người đều khao khát sự kết nối với điều vượt khỏi tầm kiểm soát, coi đó là cách bù đắp mất mát và tìm kiếm ý nghĩa. Niềm tin ấy, theo Vernon, vẫn còn nguyên sức sống, thậm chí quan trọng hơn bao giờ hết trong thế giới hiện đại.

shared via nytimes,