Kissinger – Di sản của một kỷ nguyên khi nước Mỹ từng “vĩ đại”

Henry Kissinger (bên phải) và Tổng thống Richard M. Nixon tại Phòng Bầu dục năm 1971. Một bộ phim tài liệu gồm hai phần khám phá cuộc đời và sự nghiệp của Kissinger sẽ ra mắt trên PBS vào thứ Hai.

Bộ phim tài liệu Kissinger của đạo diễn Barak Goodman mở đầu bằng tập mang tên A Lost World – “Thế giới đã mất” – tái hiện tuổi thơ của Henry Kissinger tại nước Đức thập niên 1920–1930, khi ông còn là cậu bé Do Thái mê bóng đá trước khi chủ nghĩa Quốc xã cướp đi thế giới ấy. Theo Goodman, chính cú sốc đó đã hình thành trong Kissinger nỗi ám ảnh suốt đời: giữ cho nước Mỹ – quê hương mới – được an toàn trong thế giới đầy bất ổn của Chiến tranh Lạnh.

Bức chân dung công bằng và đầy tranh cãi

Bộ phim dài hai phần, phát sóng trên loạt phim tài liệu American Experience của PBS, là một nỗ lực dung hòa giữa hai hình ảnh đối lập: một “người yêu nước thực dụng” hay một “tội phạm chiến tranh”. Goodman không kết luận, thay vào đó ông trình bày chứng cứ và lời kể của nhiều nhân chứng – từ cựu cộng sự, nhà báo đến học giả – để người xem tự phán xét. Kết luận duy nhất có thể rút ra, như phim ngầm gợi ý, là “cả hai đều đúng”.

Những chương gay cấn nhất xoay quanh câu hỏi: mục tiêu có thể biện minh cho phương tiện hay không? Việt Nam, Campuchia, Chile, Pakistan – những vết thương địa chính trị mà Kissinger để lại – được mổ xẻ bởi các nhà sử học, phóng viên và chính những người từng phục vụ dưới quyền ông khi giữ chức cố vấn an ninh quốc gia và ngoại trưởng cho Tổng thống Richard Nixon. Phim khơi dậy cuộc tranh luận không bao giờ cũ giữa nhân quyền và an ninh quốc gia, giữa đạo đức và quyền lực trong chính sách đối ngoại Mỹ.

Di sản và bóng tối của quyền lực

Kissinger không né tránh sự thật tàn khốc: những cuộc ném bom, xâm nhập và thao túng chính trị mà ông và Nixon chỉ đạo đã để lại hậu quả thảm khốc ở châu Á và Mỹ Latin. Tuy nhiên, phim cũng gợi chút hoài niệm về một thời nước Mỹ còn đề cao năng lực, kỷ luật và trí tuệ trong bộ máy quyền lực – dù sai lầm, đó vẫn là thời kỳ mà “sự chuyên nghiệp” chưa bị khinh miệt. Sự đối lập giữa một chính quyền đầy tranh cãi nhưng hiệu quả và bối cảnh hỗn loạn chính trị ngày nay khiến bộ phim mang tính phản chiếu hiện thực rõ rệt.

Goodman cho thấy Kissinger không chỉ là kiến trúc sư của ngoại giao bí mật mà còn là biểu tượng của văn hóa quyền lực kiểu Mỹ: vừa kiêu ngạo, vừa thông minh, vừa bị ám ảnh bởi lòng trung thành tuyệt đối. Những phẩm chất ấy – cùng sự tự tin pha lẫn hoang tưởng – khiến Kissinger vừa là thiên tài chiến lược, vừa là nguồn gốc của nhiều bi kịch toàn cầu.

Hành trình từ người tị nạn đến kiến trúc sư quyền lực

Goodman – nhà làm phim từng nổi tiếng với My Lai và Scottsboro: An American Tragedy – xử lý khối tư liệu khổng lồ bằng phong cách sắc sảo và chuyên nghiệp, điều mà chính Kissinger có lẽ cũng sẽ tán thưởng. Ông khéo léo dựng lại tuổi trẻ của Kissinger: cậu bé Do Thái chạy trốn Đức Quốc xã, lớn lên tại khu Washington Heights ở New York, nhanh chóng bộc lộ tư duy khác biệt và tham vọng chính trị mạnh mẽ. Những thước phim tư liệu về thời ông phục vụ trong quân đội Mỹ, tham gia trận Bulge và chứng kiến cảnh giải phóng trại tập trung Đức, hé mở nền tảng đạo đức phức tạp của một người từng nếm trải cả chiến thắng lẫn tội ác nhân loại.

Khi bước vào Nhà Trắng, Kissinger trở thành “bộ não” của Nixon – người lãnh đạo đầy bất ổn, thường được ví như hố đen hút cạn năng lượng xung quanh. Từ đó, ông vươn lên vị trí không ai sánh kịp trong giới ngoại giao Mỹ. Dưới bàn tay ông, nước Mỹ ký hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân đầu tiên với Liên Xô, tái thiết lập quan hệ với Trung Quốc, và khởi động ngoại giao “con thoi” ở Trung Đông – những thành tựu giúp ông nhận giải Nobel Hòa bình năm 1973, dù thế giới vẫn còn tranh cãi về “cái giá” của nó.

Những nhân chứng và khoảnh khắc không thể quên

Dù bộ phim có nhịp kể dồn dập như một bản “greatest hits”, Goodman vẫn giữ được sự cân bằng nhờ vào dàn nhân chứng đa dạng. Cựu phóng viên The New York Times Hedrick Smith, cùng hai cựu quan chức Hội đồng An ninh Quốc gia Winston Lord và Roger Morris, mang đến hai góc nhìn đối lập: một bên ca ngợi tầm nhìn chiến lược, bên kia lên án tính lạnh lùng vô cảm trong các quyết định. Các học giả đến từ những vùng từng chịu ảnh hưởng của chính sách Kissinger – như Ariel Dorfman (Chile), Sophal Ear (Campuchia), Lien-Hang Nguyen và Khatharya Um (Việt Nam), hay Jianying Zha (Trung Quốc) – cung cấp góc nhìn phê phán từ phía nạn nhân, giúp bức tranh toàn cầu trở nên sắc nét và nhiều chiều.

Khoảnh khắc ám ảnh nhất của phim không đến từ chính Kissinger – khuôn mặt và giọng nói ông vẫn giữ nguyên vẻ lạnh lùng, tự mãn – mà từ gương mặt đau đớn câm lặng của Trần Văn Lắm, ngoại trưởng Việt Nam Cộng hòa, khi phóng viên hỏi về dự đoán của Kissinger rằng chính phủ Sài Gòn “sẽ sụp đổ trong nay mai”.

Khi “sự vĩ đại” trở nên lạc thời

Bộ phim được ra mắt trong bối cảnh thế giới đang chứng kiến sự suy giảm của các giá trị ngoại giao cổ điển mà Kissinger từng đại diện. Những thành tựu từng được ca ngợi – như hiệp ước hạt nhân với Liên Xô, việc mở cửa Trung Quốc hay hòa giải Trung Đông – giờ chỉ còn như kỷ niệm xa xôi, bị cuốn trôi bởi làn sóng chủ nghĩa dân túy và các nhà lãnh đạo “mạnh tay” mới. Trong thế giới mà tính kiên định và lý trí ngày càng hiếm, hình ảnh Kissinger vừa là lời nhắc nhở vừa là tấm gương phản chiếu.

Trớ trêu thay, chính bộ phim Kissinger cũng là “tác phẩm cuối cùng” của loạt American Experience – do nguồn tài trợ công bị cắt giảm nghiêm trọng. Goodman không chỉ khép lại di sản của một nhà ngoại giao trăm tuổi, mà còn gióng lên hồi chuông về sự mai một của phim tài liệu lịch sử nghiêm túc ở nước Mỹ. Khi khả năng tái hiện quá khứ bị thu hẹp, câu hỏi mà Kissinger từng sống để trả lời – làm thế nào để nước Mỹ “vĩ đại” – lại trở nên trống rỗng hơn bao giờ hết.

shared via nytimes,