Dấu hiệu khởi đầu của một thập kỷ lửa đỏ
Năm 1973, tại Bronx, một cảnh tượng đầy kịch tính đã diễn ra. Ruben Klein, chủ tịch Hội đồng Tư vấn Bất động sản Bronx, đứng trước một nhóm đông đảo chủ nhà đại diện cho khoảng 2.500 tòa chung cư, giơ cao bản đồ của quận và châm lửa đốt mô hình bìa cứng khổng lồ. Mục đích của màn trình diễn là phản đối luật kiểm soát tiền thuê nhà mà thành phố áp đặt. Họ cảnh báo: nếu những quy định này không bị dỡ bỏ, Bronx sẽ bùng cháy.
Nhưng thay vì tạo nên ngọn lửa hừng hực, gió đã thổi tắt ngọn lửa, để lại cho Klein đôi bàn tay bỏng rát. Tuy nhiên, như nhà sử học Bench Ansfield nhấn mạnh trong cuốn sách Born in Flames: The Business of Arson and the Remaking of the American City, màn trình diễn đó chẳng khác gì lời đe dọa công khai. Chỉ vài năm sau, Bronx thực sự chìm trong biển lửa.
Từ cuối thập niên 1960 đến đầu thập niên 1980, làn sóng hỏa hoạn càn quét các thành phố Mỹ, đặc biệt là các khu dân cư nghèo nơi người da đen và gốc Latin sinh sống. Mỗi năm, hỏa hoạn cướp đi ít nhất 500 sinh mạng. Riêng ở một số cộng đồng, đến 80% nhà cửa biến mất, gây thiệt hại hàng tỷ USD/năm về tài sản, thu nhập và thuế. Các gia đình sống trong nỗi sợ hãi thường xuyên: vali luôn để sẵn cạnh cửa, trẻ em đi ngủ khi chân đã đeo sẵn giày dép, phòng khi phải tháo chạy trong đêm.
“Thủ phạm” được dựng lên: Từ nạn nhân thành kẻ gây họa
Ai là người phải chịu trách nhiệm cho những mất mát này? Từ giữa thập niên 1970, truyền thông, giới nghiên cứu và cả chính quyền đã đồng loạt tung ra một luận điệu: chính người dân là thủ phạm.
Trước khi khái niệm “nữ hoàng trợ cấp xã hội” xuất hiện, người ta đã dựng lên hình tượng “kẻ đốt nhà để ăn trợ cấp”. Tờ Los Angeles Times gọi Bronx là “căn bệnh ung thư đô thị”, còn tờ New York Times cảnh báo căn bệnh “ung thư xã hội” đang lan rộng. Phó chủ tịch Hiệp hội Bảo hiểm Tài sản New York thậm chí còn tuyên bố rằng có người phóng hỏa để thỏa mãn tình dục. Thượng nghị sĩ Daniel Patrick Moynihan thì khẳng định: “Người dân không muốn nhà ở tại South Bronx, nếu không thì họ đã không tự tay đốt nó.”
Với sự sắc bén, cuốn Born in Flames đã phá bỏ huyền thoại độc hại đó. Ansfield chỉ ra rằng loạt vụ phóng hỏa không phải là hành động tuyệt vọng của cư dân nghèo, mà là sản phẩm tất yếu của một cấu trúc kinh tế-chính trị mang tính phân biệt chủng tộc: khi nhà ở không còn được coi là chỗ trú ngụ mà trở thành công cụ đầu cơ; khi màu da bị coi là rủi ro; và khi nền kinh tế FIRE (Finance – Insurance – Real Estate: tài chính – bảo hiểm – bất động sản) tạo ra lợi nhuận ngay cả từ sự hủy diệt. “Bằng chứng là không thể chối cãi”, Ansfield khẳng định, “Bàn tay đốt cháy Bronx chính là bàn tay của chủ nhà, được thị trường thúc đẩy và nhà nước che chở.”
Bảo hiểm FAIR: Từ cứu trợ thành mồi lửa
Những năm 1960, sau các cuộc nổi dậy đô thị, các công ty bảo hiểm rút khỏi những khu vực bị coi là “có nguy cơ bạo loạn”. Điều này khiến nhiều khu dân cư không còn được bảo hiểm, đồng nghĩa với bản án tử. Để cứu vãn, chính phủ liên bang lập ra FAIR (Fair Access to Insurance Requirements) – loại hình bảo hiểm do nhà nước quản lý nhưng vẫn được các công ty tư nhân khai thác để kiếm lời.
Thay vì giải quyết bất công, FAIR lại khoét ngày càng khoét sâu hơn. Ở South Bronx, nhiều chủ nhà được bảo hiểm với số tiền gấp 50 lần giá trị thị trường thực tế của tòa nhà. Trong một hệ thống như vậy, lửa mang lại lợi nhuận lớn hơn nhiều so với tiền thuê hay việc bán lại. Và quan trọng hơn, không có yêu cầu tái đầu tư khoản bồi thường vào tài sản bị hư hại.
Một số chủ đất tự mình châm lửa (thậm chí có người còn hóa trang thành da đen như một “biện pháp an toàn kỳ quặc”), nhưng phổ biến hơn, họ thuê “người đốt thuê” – phần lớn là thanh thiếu niên trong khu phố. Có trường hợp một cậu bé 15 tuổi được thuê đốt ít nhất 40 căn nhà.
Năm 1974, riêng ở South Bronx, các hợp đồng FAIR đã chi trả 10 triệu USD. Các khoản thua lỗ này không làm ngành bảo hiểm nao núng bởi họ đã dịch chuyển chiến lược sang đầu tư vào trái phiếu lợi suất cao, cổ phiếu và quỹ thị trường tiền tệ. Chỉ cần tiếp tục thu phí bảo hiểm, các công ty bảo hiểm vẫn gặt hái lợi nhuận kỷ lục. Kết quả là, Bronx cháy rực, còn lợi nhuận của ngành bảo hiểm thì phình to.
Lợi nhuận trên tro tàn
Ansfield dẫn dắt câu chuyện như một cuốn tiểu thuyết trinh thám: vì sao các công ty bảo hiểm vẫn trả tiền vô điều kiện? Vì sao những cơ chế ngăn chặn gian lận lại biến thành công cụ hợp thức hóa?
Câu trả lời phơi bày sự đồng lõa ở nhiều cấp độ: từ các giám định viên gian lận đổ tội cho nạn nhân, lời khai trước Quốc hội của một kẻ phóng hỏa miêu tả bảo hiểm như “tiền mặt tức thì”, cho tới sự tham gia của những định chế lớn như Lloyd’s of London.
Nhưng điều làm cuốn sách trở nên ám ảnh là cái giá con người phải gánh chịu. Gia đình rời nhà thờ về chỉ để thấy mái ấm đã thành tro. Có người nhảy xuống từ tầng hai để thoát thân, có người mang vết bỏng và thương tật suốt đời. Trẻ em sống trong nỗi sợ triền miên, mất ngủ, ác mộng, trầm cảm. Một nhân viên xã hội đã miêu tả đúng: hỏa hoạn mang đến “sự đảo lộn thảm khốc” kéo dài cả đời.
Điều đáng chú ý là chỉ có nhà ở công cộng thuộc sở hữu chính phủ là an toàn khỏi những ngọn lửa. “Khi động cơ lợi nhuận bị loại bỏ khỏi trò chơi phóng hỏa”, một công tố viên Bronx nhận xét, “sẽ không còn vụ cháy nào”. Ansfield coi đây là lời cáo buộc đanh thép nhất với thị trường nhà cho thuê tư nhân, đồng thời là minh chứng mạnh mẽ cho lý do vì sao nhà ở cần được công hữu, thoát khỏi bàn tay của giới đầu cơ.
Từ đống tro tàn đến làn sóng tái thiết
Làn sóng phóng hỏa chỉ lắng xuống khi cộng đồng tự tổ chức phản kháng. Người thuê nhà biểu tình, gây áp lực buộc chính quyền và các công ty bảo hiểm phải hành động. Tuy nhiên, khi lửa tắt, một chu kỳ bóc lột mới lại xuất hiện.
Những khu phố thành tro được sử dụng làm phòng thí nghiệm cho chính sách “cửa sổ vỡ” – cách tiếp cận an ninh nghiêm khắc với tội phạm nhỏ nhặt. Sau đó, chính các khu vực này trở thành mục tiêu của tín dụng dưới chuẩn, dẫn đến khủng hoảng tịch thu nhà ở. Ngày nay, ở nhiều nơi, bao gồm cả Bronx, lại chứng kiến làn sóng gentrification. Năm 2015, tại một bữa tiệc quảng bá dự án chung cư hạng sang bên bờ sông Bronx, khách mời vừa nhâm nhi cocktail vừa gọi món sushi “Bronx Is Burning” như một cách mỉa mai lịch sử đau thương.
Thông điệp Ansfield đưa ra thật rõ ràng: sự rút vốn và tái phát triển không đối nghịch nhau, mà là những giai đoạn liên tiếp của cùng một vòng xoáy tước đoạt.
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment