 |
| Madonna (trên sân khấu năm 1985) đã trở thành một điểm nóng văn hóa nhờ video ca nhạc “Like a Prayer” của cô. Ảnh: Jim Steinfeldt/Michael Ochs Archives, qua Getty Images |
Cuối thế kỷ 20, thế giới chứng kiến một cuộc va chạm đầy kịch tính giữa hai thế lực tưởng chừng không thể hòa hợp: dục tính và niềm tin tôn giáo. Đây không chỉ là xung đột nghệ thuật, mà là khởi đầu của những cuộc “chiến tranh văn hóa” – kéo dài cho đến tận ngày nay. Paul Elie, học giả từ Đại học Georgetown, đã thuật lại bức tranh đầy mâu thuẫn ấy trong cuốn sách mới The Last Supper, với những nhân vật trung tâm là Madonna, Bob Dylan, Andy Warhol, đạo diễn Martin Scorsese, và không thể không nhắc đến bức ảnh gây tranh cãi Piss Christ.
Khởi đầu của một thời kỳ đầy đối đầu
Paul Elie mở đầu sách bằng hai khoảnh khắc khó quên trên sân khấu “Saturday Night Live”: Bob Dylan năm 1979 hát Gotta Serve Somebody trong thời kỳ ông chuyển sang đạo Cơ đốc, và Sinead O’Connor năm 1992 – người đã xé ảnh Giáo hoàng John Paul II ngay trên sóng truyền hình để phản đối nạn lạm dụng tình dục trong Giáo hội Công giáo. Đó không chỉ là hành vi nổi loạn; đó là tuyên ngôn mang tính tôn giáo lẫn chính trị.
Theo Elie, sau những năm 1970 “Công giáo hóa đời thường” – với nhà thờ kiểu hộp, ghế gấp thay vì phòng xưng tội, đàn guitar thay cho đàn ống – bước sang thập niên 1980, tôn giáo trở lại mạnh mẽ hơn, quyết liệt hơn, nhưng cũng đầy phản kháng và gây chia rẽ. Hai tác phẩm tiêu biểu: Piss Christ (một cây thánh giá nhúng vào chất lỏng màu vàng – được cho là nước tiểu) và triển lãm của nhiếp ảnh gia đồng tính Robert Mapplethorpe – cả hai đều nhận được tài trợ từ Quỹ Nghệ thuật Quốc gia Mỹ – đã tạo ra cơn bão chính trị tại Washington. Quốc hội Mỹ phản ứng như thể bị xúc phạm công khai.
"Niềm tin ngầm" và biểu tượng đại chúng
Elie cho rằng một dạng thức đức tin mới đã xuất hiện trong giai đoạn này: “crypto-religiosity” – tạm dịch là “tín ngưỡng ngầm”. Đây là khi tôn giáo không còn được giảng từ bục giảng, mà len lỏi trong video ca nhạc, tác phẩm điện ảnh, bìa tạp chí, và thậm chí cả thời trang. Madonna nhảy múa cùng dàn hợp xướng phúc âm trong Like a Prayer, hình ảnh đau đớn của người nhiễm AIDS David Kirby trông như Chúa Jesus trên giường bệnh, chiếc áo thun có hình thánh giá lấp lánh trên trang bìa Vogue – tất cả đều mang sắc thái thiêng liêng lẫn trần tục.
Không chỉ nghệ sĩ thị giác, mà cả các “ngôi sao nhạc rock” như Prince, Bono, Morrissey, hay đạo diễn Scorsese với The Last Temptation of Christ cũng trở thành những “ngôn sứ bất đắc dĩ”. Họ sử dụng hình ảnh, ngôn ngữ, biểu tượng tôn giáo để thách thức, để hỏi ngược lại xã hội, và đôi khi là để cứu rỗi chính mình.
Khi biểu tượng trở thành chiến tuyến
Elie nhấn mạnh rằng chính trong giai đoạn này, từ “icon” (biểu tượng) – vốn mang sắc thái tôn giáo, đã được truyền thông Mỹ sử dụng phổ biến để chỉ các ngôi sao nổi tiếng. Và điều đó phản ánh một xu hướng sâu sắc hơn: khi truyền thông và nghệ thuật đại chúng trở thành "giáo hội" mới, và những người nổi tiếng – từ Madonna đến Reagan – trở thành “giáo chủ”.
Tuy nhiên, cuốn sách không chỉ là một bản tường thuật văn hóa. Nó còn là một phép ẩn dụ lớn hơn: về bữa tiệc cuối cùng (The Last Supper) của một thời đại mà truyền thông, văn hóa và đạo đức còn tồn tại dưới một “nền văn hóa chung” – trước khi internet phá vỡ mọi chuẩn mực, chia nhỏ mọi cộng đồng, và làm loãng mọi biểu tượng.
Thập niên 1980 là giai đoạn mà tôn giáo và thị trường đại chúng – hai thứ tưởng đối lập – lại có thể hòa vào nhau trong cùng một chiến dịch truyền thông. Sức mạnh thương hiệu đến từ khả năng gợi lên cảm xúc, biểu tượng, và niềm tin – dù là đức tin hay tín ngưỡng tiêu dùng. Điều này đặc biệt đúng với Madonna, Prince, và cả... Benetton, hãng thời trang từng dùng hình ảnh người hấp hối vì AIDS để quảng cáo.
Cuốn sách của Elie, tuy đôi khi quá dày đặc và học thuật, vẫn là lời nhắc nhở cho các nhà điều hành và marketer: đằng sau mỗi cú sốc văn hóa, luôn có một lớp niềm tin, một chuỗi biểu tượng – và nếu nắm bắt được, bạn không chỉ tạo ra tranh cãi, mà còn có thể định hình xu hướng.
shared via nytimes,
No comments:
Post a Comment